وبلاگ معمار شهر

حمام خان را بسیاری با حمام گنجعلی خان کرمان مقایسه می کنند و تفاوت این دو را در بزرگی ابعاد حمام می دانند. حمام خان بستک میراثی ملی از دوره قاجاریه است که در خیابان مصطفویه و در حاشیه میدان دفاع مقدس شهر بستک واقع شده است.

امروزه یکی از مهمترین صنایعی که در تولید ناخالص ملی کشورها نقش تعیین کننده ای دارد، صنعت گردشگری است و شهرستان بستک که یکی از شهرهای استان هرمزگان است با پیشینه تاریخی خود، دارای آثار و ابنیه تاریخی بسیاری است که از آن میان، می توان به حمام خانی اشاره کرد که در جوار خانه بنی عباسی و مدرسه مصطفویه که از دیگر آثار تاریخی شهر هستند بنا شده است.

حمام های عمومی در زمره ابنیه عام المنفعه ای هستند که با ظهور دین اسلام، در سراسر قلمرو اسلامی گسترش یافتند. اما امروزه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، نمونه ای پابرجا از حمام های عمومی در ایران باقی نمانده است، اما از دوره صفویه و به ویژه دوره قاجاریه حمام های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجا هستند که حمام خانی بستک، یکی از آنهاست.

حمام خان را بسیاری با حمام گنجعلی خان کرمان مقایسه می کنند و تفاوت این دو را در بزرگی ابعاد حمام می دانند. حمام خان بستک میراثی ملی از دوره قاجاریه است که در خیابان مصطفویه و در حاشیه میدان دفاع مقدس شهر بستک واقع شده است.

سبک معماری بنا، از نوع چهار طاقی است که گنبدی بر بالای چهار طاق ساخته شده است و مساحت بنا نیز ۳۷۵ متر مربع است که دارای ۲۱ گنبد بزرگ و کوچک است. بخش های مختلف حمام خانی شامل: درب ورودی، راه پله، راهرو، فضای میانی رختکن و حوض آب سرد، رختکن، نمازخانه، راهروی ورودی یا (میان در)، دستشویی، حمام عمومی یا گرم خانه، حمام خصوصی یا شاه نشین، محل نشستن و شستشو در گرم خانه، حوض آب ولرم، حوض آب گرم، حوض آب سرد و فضای پشتیبانی (هیزمدان، تون یا آتشگاه) می باشد.

نوع معماری بنا، به حمام زیرزمینی معروف است زیرا این حمام در درون زمین و در ابعادی حدود ۲۵ متر طول و ۱۵ متر عرض ساخته شده است و مصالح به کار رفته در آن، سنگ، گچ، خاک رس، ساروج و خاکستر است. این بنا به گونه ای ساخته شده که بام آن، حدود نیم متر از سطح زمین ارتفاع دارد.از مزایای این نوع معماری، استحکام و طول عمر بیشتر دیواره های حمام است که مقاومت آن را در برابر زلزله نیز افزایش می دهد و همچنین سبب می شود تا خاک همچون عایق حرارتی عمل کند و گردش هوا را در زمستان و تابستان، میان داخل حمام و فضای خارج آن به حداقل برسد که موجب گرمای بیشتر داخل حمام، در ایام سرد زمستان می شود.

در قسمت بالای گنبدها جهت تامین نور و تهویه هوای داخل حمام، حفره هایی (جام خانه) ایجاد شده است که این حفره ها با نیم کره هایی که چندین سوراخ در آن تعبیه و با شیشه های رنگی و محدب تزیین شده بود، پوشانیده می شد.
در اطراف فضای میانی رختکن سکوهایی برای استراحت مراجعین تعبیه شده بود که برای ورود به آنها می بایست از پله ای سنگی بالا می رفتند. بیشتر تزیینات حمام در بخش رختکن است. در این بخش مراسم جشن حنابندان برای عروس و داماد نیز برگزار می شد.آبی که در حمام مورد استفاده قرار می گرفت از برکه ها (آب انبارها) و آبگیرهای بزرگ و متعددی که در شهر و اطراف آن وجود داشت، به کمک حیوانات باربر حمل و به قسمت های مختلف حمام منتقل می شد و از نکات بارز در این حمام، سیستم مسیر آب در جداره دیوارهای آن است.

حرارت مورد نیاز حمام خانی در گذشته همانند سایر حمام های قدیمی ایران، با سوزاندن مواد عالی همچون شاخ و برگ خشک شده درختان و خار و خاشاک و همچنین فضولات حیوانی در تون (گلخن یا آتشگاه) تامین می شد که تون یا گلخن خارج از فضای حمام و در زیر دیگ خزینه حمام قرار داشت.

دود ناشی از احتراق مواد عالی در آغاز از دودکشی که بر روی دیوار و در زیر سقف تون (گلخن) قرار داشت، خارج می شد و پس از آنکه آتش کاملا شعله ور می شد، این دودکش را مسدود کرده، دود و گرمای ناشی از احتراق را وارد شبکه ای به نام گربه رو در زیر حمام می کرده اند و ابعاد مسیر گربه روها به گونه ای بود که یک انسان بتواند با حالتی خمیده داخل آن رفته و آن را تمیز کند. عبور دود گرم از زیر گرم خانه و بینه منجر به گرم شدن فضای گرم خانه و بینه می شده است.
این حمام در حال حاضر به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داده است که در آن علاوه بر نمایش چندین مجسمه با پوشش لباس محلی، آثار و دست نوشته های مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی شهرستان بستک نیز جمع آوری شده است. این موزه محل مناسبی برای آشنایی با نحوه زندگی، آداب و رسوم، پوشش محلی مردان و زنان، نحوه پخت غذاهای محلی و آیین های خاص منطقه است.

در همین خصوص ماشاالله خنجی رییس اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان بستک طی گفتگویی با خبرنگار دریای اندیشه گفت: حمام خان هویت تاریخی و فرهنگی شهرستان بستک است که مربوط به دوره قاجاریه بوده و در میدان دفاع مقدس خیابان سپاه واقع شده است.

وی افزود: این اثر در تاریخ ۷۷/۱۲/۳ به شماره ملی ۲۲۱۱ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.این حمام عمومی که از دوره قاجاریه باقی مانده است تا ۱۵۰ سال پیش فعال بوده و ساختمان این بنا با داشتن قسمت های کامل دست نخورده باقی مانده حمام قدیمی شامل هشتی راه پله فضای ورودی و حوضچه های متعدد آبگرم، ولرم و سرد، خزینه اتاق استراحت خان نشین گرمخانه و غیره نمونه کاملی از معماری دوره قاجاریه است که دراثر زلزله تاریخ ۹۲/۱۰/۲۲ این حمام آسیب دیده و با همان روش و سبک معماری تعمیر و مرمت بازسازی شده است.
رییس اداره میراث فرهنگی شهرستان بستک اظهار داشت: همچنین در سال ۹۷ فاز اول طرح مرمت و بازسازی و استحکام بنا در برابر آسیب های بارندگی به پایان رسیده و عملیات این فاز رفع ترک و آسیب دیدگی بنا انجام شد و پوشش بیرونی و گنبد سر بینه سایر گنبدها مرمت شده است، لازم به ذکر است این حمام در حال حاضر به عنوان موزه مردم شناسی شهرستان بستک استفاده می شود.

ماشاالله خنجی خاطرنشان کرد: در این محل علاوه بر نمایش چند نوع مجسمه با پوشش محلی منطقه، آثار و دست نوشته های مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی کل شهرستان جمع آوری و عرضه شده است.این موزه محل مناسبی برای آشنایی با نحوه زندگی، آداب و رسوم، پوشش محلی مردان و زنان، نحوه پخت غذاهای محلی و آیین های خاص منطقه می باشد.حمام خان نه تنها مورد توجه اهالی منطقه می باشد بلکه شگفتی و توجه مورخان جهانگرد را نیز به خود جلب کرده است.