تجلی روح اسلام در عالم هنر / روایت موزه هنرهای اسلامی از سیر تکامل هنر در ایران

سمیه باقری: موزه هنرهای اسلامی دنیای شگفت‌انگیزی است که روایتی مصور و مستند را از روند هنر اسلامی طی دوره‌های مختلف تاریخی به تصویر گذاشته است.

 هنرآنلاین، بروز و ظهور عقاید و ایدئولوژی‌های قلبی انسان‌ها در دل آثار هنری از جمله بدیهیات دنیای امروز است. به همین خاطر می‌توان روند تفکرات انسان‌ها را طی دوره‌های متعدد تاریخی در دل آثار هنری آن زمان جستجو کرد. موزه هنرهای اسلامی از جمله بخش‌های جذاب تاریخی است که در قلب تهران قرار دارد.

درست در ابتدای خیابان سی تیر دو موزه دوست داشتنی ایران باستان و هنرهای اسلامی خودنمایی می‌کنند. سرزمینی که بخش عمده‌ای از تاریخ این مرز و بوم را درون خود روایت می‌کند. ساختمان موزه هنرهای اسلامی، حدود 70 سال پیش و ده سال بعد از ساخت موزه ایران باستان توسط مهندس آفتاندلیان که فردی ایرانی و ارمنی‌تبار بود، ساخته شد. آفتاندلیان که در ساخت موزه ایران باستان همکار آندره گدار بود، ساختمان این بنا را از کاخ بیشابور ساسانیان در کازرون گرته‌برداری کرد. این بنا یک هشت ضلعی چلیپایی است که کاملاً با ابعاد کاخ بیشابور همخوانی دارد.

موزه هنرهای اسلامی در سه طبقه ساخته شده که طبقه یکم و دوم آن جمعاً دارای ۷ تالار است. تالارهای طبقه یکم را تالار قرآن، تالار تیموری، تالار صفوی و تالار قاجار تشکیل می‌دهند و تالارهای صدر اسلام، سلجوقی و ایلخانی نیز در طبقه دوم قرار دارند. این موزه دارای ۱۷۰ ویترین با ۱۵۰۰ شی تاریخی است که براساس زمان‌بندی تاریخی مرتب شده‌اند.

در بازدید از این موزه، تالار صدر اسلام نخستین جایی است که به آن سر می‌زنیم. آثار این تالار متعلق به 400 سال ابتدایی ورود مسلمانان به ایران و رشد مذهب اسلام در کشور است. در این دوران حکومت واحدی برای ایران وجود ندارد و بخش‌های مختلف کشور توسط حکومت‌هایی چون آل بویه، آل زیار، غزنویان و ... اداره می‌شود.

به همین خاطر هنر در این دوران تحت تأثیر شرایط قبل از اسلام است البته به دلیل اینکه اسلام در این دوران با تصویرگری مخالف است، این موارد از دل هنر اسلامی حذف می‌شود اما همچنان نقش و رنگ آن دوران را بیان می‌کند. نمایش یک پارچه‌ای با نقش عقاب دو سر بیانگر روند گذشته است زیرا این اثر دارای نگاهی اسطوره‌ای به حیواناتی نظیر دوران پیش از اسلام است که البته با حدیثی از حضرت علی(ع) آذین شده و رنگ و بوی دوران خود را دارد.

از جمله تغییرات این دوران می‌توان به ورود خط کوفی اشاره کرد، زیرا خط کوفی با شکلی متفاوت وارد آثار این دوران می‌شود. خط کوفی در این دوران نقشی هنری به خود می‌گیرد و در بخش‌های مختلف نظیر: معماری، نساجی و ... ظهور می‌یابد.

معماری بعد از اسلام تحت‌الشعاع حذف چهره و تصویرگری قرار می‌گیرد به همین خاطر گچ‌بری‌های این دوران محدود به نقش گل و گیاه است و به نحوی شروع آثار اسلیمی و هندسی را شاهد هستیم که برخلاف نقوش برجسته دوران هخامنشی و حیوانات اساطیری حرکت می‌کند.

معماری در این دوران به سمت طرح‌های هندسی و اسلیمی تمایل می‌یابد. این طرح‌ها که کاملاً برگرفته از طبیعت و گل و گیاه است، فرمی انتزاعی و پیچیده را دنبال می‌کنند و به نحوی نگاهی فلسفی را با این هنر می‌آمیزند که می‌توان برداشت‌های متعددی از آن داشت. طرح‌های هندسی نیز با نگاهی به حکمت اسلامی و معناگرا در این مسیر شروع به حرکت می‌کنند.

خط کوفی موجود در سر درهای این دوران بسیار متفاوت از آن چیزی است که در کتابت و قرآن‌ها مشاهده می‌شود. در این دوران خط کوفی ایرانی که فاقد نقطه است، ظاهر می‌شود. این خط برای ظهور پیدا کردن در آثار معماری با ظرافتی خاص همراه می‌شود؛ به نحوی که کم کم آثار معماری این دوران شامل سردرها، گچ‌بری‌ها و ... شکلی انتزاعی از خط کوفی را به نمایش می‌گذارند و خط را با تصویری هنری همراه می‌کنند.

عموم آثار هنر اسلامی این دوران متعلق به نیشابور، گرگان و ری است؛ البته در شوش و جیرفت نیز آثار هنری اسلامی به شکلی کمرنگ‌تر دیده می‌شود.

پارچه‌های ابریشمی ری در این دوران با طرح‌هایی خاص می‌درخشند. رنگ‌ها که در دوران مختلف وجود داشته‌اند در این دوران نیز از کانی‌ها و مواد معدنی دریافت می‌شوند. به عنوان مثال رنگ‌های لاجوردی از سنگ بدخشان افغانستان به دست می‌آمده است البته بخشی از رنگ‌ها را نیز گیاهان ایجاد می‌کنند.

گچ‌بری‌ها در این دوران مانند سایر هنرها به سمت طرح‌های پیچیده، انتزاعی و هندسی سوق پیدا می‌کند و نگاهی تلفیقی و ترکیبی را دنبال می‌کند.

کتیبه چوبی که متعلق به سر در خانه و به شکلی آویزدار است نیز نوعی معرفی و شناسنامه برای خانه به شمار می‌رود.

می‌توان گفت که هنر اسلامی در هر دورانی به شکلی موج‌گونه حرکت کرده است به همین خاطر نقوش معماری، پارچه‌ها و حتی ظروف تا حدودی به یکدیگر نزدیک هستند و از نظر فرم و معنا شباهت دارند.

ورود خط کوفی به معماری

دوران سلجوقیان به عنوان نخستین حکومت مستقل و یکپارچه پس از اسلام به شمار می‌رود. این حکومت که در قرن 5 و 6 هجری بر ایران حاکم بوده است، اوج هنر را در آجرکاری و فلزکاری نشان می‌دهد. هنرمندان این دوران در عرصه آجرکاری نمونه‌های بی‌نظیری را برای معماری خلق می‌کنند. با توجه به اینکه سلجوقیان اقوامی ترک بودند و قبل از ورود به ایران، نوعی تمدن، فرهنگ و حکومت داشتند، هنر ایرانی با آنچه به ارمغان می‌آوردند، تلفیق می‌شود. آجرکاری‌های دوران سلجوقی از جمله ویژگی‌های برجسته معماری این دوران است. آثار به نمایش گذاشته شده در این موزه متعلق به مدرسه نظامی خرگرد خراسان است. کتیبه‌های این مدرسه شامل القاب مختلفی است که به خط کوفی نوشته شده است.

محراب‌ها در هنر اسلامی روند بسیار جذابی را طی کردند و هنر در دل آن‌ها شکلی تازه یافت. محراب‌های عمقی و مسطح در این دوران ساخته می‌شوند. نگاه معنوی و نمادینی که در دل این آثار است، با نگاه نخست مخاطب را جذب می‌کند. در چنین شرایطی فرم‌های اماکن مذهبی با ترکیبی ساده‌تر از آنچه که امروز دیده می‌شود، شکل می‌گیرد. توجه به جزئیات و ورود ریزه‌کاری‌ها در آثار این دوران جذابیتی دو چندان به کار داده است. هنر در این دوران وارد ابعاد تازه‌تری می‌شود و نگاهی جزءنگر را به تصویر می‌کشد.

سمبل آشنای بته جقه با نگاهی به درخت سرو است و به عنوان سمبل جاودانگی و آزادگی در این دوران نیز دیده می‌شود. این نماد که در دوران مختلف ایران وجود دارد، با قاجار به اوج خود دست می‌یابد و تبدیل به عنصری جدی در این عرصه می‌شود. پرنده‌ها نیز به عنوان عنصری بصری درون آثار هنری در دوره‌های مختلف وجود دارند اما این عنصر نیز در دوره قاجار به صورت مجسمه و عناصر بصری بر روی لوازم و ظروف، نگاهی عرفانی به این عرصه را ترسیم می‌کند. در این دوران نقوش هندسی شکلی متفاوت‌تر می‌یابند و حتی می‌توان از آن‌ها برداشت‌هایی نمادین‌تری را داشت البته در این دوران تصویرسازی اندک‌اندک وارد عرصه هنر می‌شود. گچ‌بری‌های زیبا و مبهوت کننده این دوران بسیار جذاب هستند.

 

درخشش کاشی‌های زرین فام در معماری اسلامی

ایلخانیان نیز از جمله اقوامی هستند که با حمله مغول به ایران وارد می‌شوند اما به محض پایان یافتن جنگ با فرهنگ ایرانی کاملاً عجین می‌شوند. اوج هنر این دوران را می‌توان در معماری و تزئینات ساختمانی دید. بهترین مثال سفال زرین‌فام با رنگ‌های فیروزه‌ای و لاجوردی در این دوران به منصه ظهور می‌رسند. کاشی‌های زرین‌فام لعابی که شکلی درخشان و براق دارند، در این دوران بناها را آذین می‌دهند البته در خانه اعیان و مکان‌های مهم کاشی‌های زراندود که در ساخت آن‌ها طلا به کار رفته نیز مشاهده می‌شود.

در این دوران که متعلق به 700 سال پس از اسلام است، هنوز هم گاهی المان‌ها و سمبل‌های پیش از اسلام دیده می‌شود و مواردی چون اژدها و ... بر روی کاشی‌ها نقش بسته است البته می‌توان این اتفاق را مربوط به فرهنگ مغول‌ها و نوع دیدگاه آنان دانست.

این دوران زمانی است که هنر در بخش‌های مختلف زندگی از سنگ قبر گرفته تا پنجره‌ها دیده می‌شود. پنجره‌ها به آیت‌الکرسی آذین بسته‌ شده‌اند و سنگ قبرها نیز شکلی شبیه به محراب و سمبلیک می‌یابند و می‌توان گفت که سنگ قبرها از حالت ساده گذشته خارج و به فرم دست می‌یابند.

"در بهشت" نام محراب زیبایی است که چهار در مختلف را با نگاهی متفاوت به تصویر کشیده است. این اثر که با استفاده از کاشی زرین فام و توسط یوسف ابن علی بن محمد بن ابی طاهر ایجاد شده، نمونه بسیار شاخصی برای معماری محراب‌های دوران اسلامی و نگاهی که هنرمند به آن‌ها داشته، به شمار می‌رود.

دیگر اثر این موزه محرابی است که از گچ و ساروج ساخته شده است. این اثر که متعلق به امامزاده‌ای در اصفهان است، نقوش هندسی متعددی را با ظرافت به تصویر می‌کشد که دارای پختگی هستند. در این دوران اوج تزئینات معماری را شاهد هستیم و رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی جایگاه مناسب خود را یافته‌‌اند.

 

درخشش شگفت‌انگیز هنر در منبرها

منبر منبت‌کاری شده از جمله دیگر آثاری است که بیانگر رشد هنر اسلامی این دوران است. این منبر که از چوب ساخته شده و بدون میخ و پرچ به شکلی زیبا کنار یکدیگر قرار گرفته است، از توجه هنر اسلامی به تزئینات و دکوراسیون داخل بناهای مذهبی خبر می‌دهد.

دوران تیموریان مصادف با اوج هنر شیشه‌گری در ایران است، زیرا تیمور در این دوران شیشه‌گران ماهر را در سمرقند گرد هم می‌آورد به همین خاطر این هنر شکلی تخصصی و صنعتی به خود می‌گیرد. با توجه به اینکه در این دوران هنوز صنعت چاپ تکامل نیافته، کتابت نیز رشد پیدا می‌کند. مهم‌ترین کتاب این دوران قرآن سهروردی است.

در این دوران چند محراب از سنگ مرمر و گچ به نمایش گذاشته شده است. بخشی از این محراب‌ها مربوط به مزار افرادی هستند که به نظر می‌رسد از اقشار برجسته جامعه به شمار می‌روند.

همچنین تجارت چین با ایلخانی‌ها سبب ورود نقش و نگارهای چینی به ایران می‌شود و تأثیرپذیری هنرمندان ایرانی را به همراه دارد.

 

 

تلفیق سنگ و کاشی

دوران صفویه مصادف با اعلام رسمی مذهب شیعه در ایران است. در این دوران ظروف چینی که کار هنرمندان چینی است، وارد کشور می‌شود. این آثار را پادشاه چین به شاه عباس هدیه می‌کند تا تجار بتوانند از جاده ابریشم بهره‌مند شوند اما این هنر به مرور بر کلیه امور هنری ایران تأثیر می‌گذارد تا جایی که چندی بعد هنرمندان ایرانی حتی موفق به تقلید امضای چینی‌ها نیز می‌شوند و ظروف چینی در ایران باب می‌شود. در دوره صفویه فرش و پارچه‌بافی نیز رونق قابل‌توجهی می‌یابد. در این دوران فرش‌ها شکل لچک ترنج، طرح‌هایی از باغ و بوستان و یا سجاده‌ای بافته می‌شدند. در این میان معماری نیز با همان روند گذشته پیش می‌رود اما کاشی کاری‌ها متنوع‌تر و رنگ‌ها گسترده‌تر می‌شود و ما شاهد تلفیق سنگ و کاشی نیز هستیم. در این دوران برخلاف گذشته که محراب‌ها یا از گچ یا سنگ بودند، تلفیق این دو ماده را شاهد هستیم و محراب‌های سنگ و گچی طراحی می‌شوند.

درهای خاتم‌کاری نیز از دیگر ویژگی‌های معماری این دوران است؛ البته در این دوران به دلیل گرانی عاج فیل بخش‌هایی از خاتم‌کاری‌ها نیز با استفاده از استخوان ساق پای شتر انجام می‌شود. هنر خاتم‌کاری که در دوران صفویه آغاز می‌شود، در دوره قاجار به اوج خود دست می‌یابد و عموماً در مراکز مذهبی، مدارس و خانه‌های حاکمان و بزرگان دیده می‌شود.

کاشی‌های هفت‌رنگ نیز دیگر ویژگی معماری این دوران به شمار می‌رود. در دوران صفویه آرام آرام کاشی‌های زرین فام کمرنگ می‌شوند و تمایل به کاشی‌های هفت رنگ شکل می‌گیرد. همچنین در این دوران نقاشی‌های مینیاتور و مکتب هرات نیز اوج می‌گیرد.

در دوران‌های بعد آثاری از افشاریه و زندیه را شاهد هستیم که البته چندان چشمگیر نیستند.

 

استفاده معنایی از پرندگان

پرنده‌های زیبای فلزی که فرم‌هایی جدی و جذابی دارند، نخستین بخشی هستند که در دوران قاجار به نمایش گذاشته شده است. به جرات می‌توان گفت که پرنده که از دوران صفویه آغاز شده، در دوران قاجار، فرم و سبکی پررنگ می‌یابد و تبدیل به عنصری می‌شود که در اغلب عرصه‌های هنری دیده می‌شود. استفاده از طرح‌های گل مرغی به شکل لاکی بر روی جعبه‌ها، جلد قرآن، جلد آینه و ... بیانگر این موج پررنگ است. به نظر می‌رسد که در این دوران پرنده در آثار هنری نقشی عرفانی می‌یابد البته نقاشی‌های این دوران به دلیل معاشرت ایرانیان با غربی‌ها، بیشتر شکل رئال دارند. همچنین در این دوران رنگ فیروزه‌ای اندکی کمرنگ می‌شود و با تم زرد رنگ همراه می‌شود.

بازدید از موزه هنرهای اسلامی علاوه بر اینکه تجربه‌ای قابل توجه برای لذت بردن از آثار زیبا و شگفت‌انگیز است، فضایی برای تفکر درباره روند شکل‌گیری هنرهای زیبای این دوران نیز به شمار می‌رود.