تحلیل جنسیتی کتاب‌های درسی در ایران

مجله مروارید - امیر محمدی بیگی- حمیدرضا املشی دستجردی: طبق نتایج تحقیقی که در سال 93 و در پنج کتاب درسی هر دوره مقطع ابتدایی انجام شده، زنان در نقش ها و فعالیت های مربوط به خانه، نقش پررنگی دارند و عموما خانه دار هستند. آن ها بیشتر وظایف خانه مانند نگهداری از کودک، پختن غذا، تمیزکاری و... را برعهده دارند. در مقابل وظیفه نان آوری برعهده مردان است و این وظیفه حق ریاست خانواده را برای آن ها به دنبال می آورد.

 

فرزانه حاج ایل، نجیبه اسدپور و سارا صحرانورد و... که این پژوهش را با روش تحلیل محتوا انجام داده اند، نتایج تحقیقشان را دو وجه ارائه کرده اند: «نخست بررسی متون درسی کتاب ها و اینکه در لا‌به‌لای این متون چه می گذرد. در وجه دوم نیز کتاب ها از زاویه هنری و المان های زیبایی شناختی مورد بررسی قرار گرفتند. در این بخش تصاویر، آیکون ها و نشانه های کتاب های درسی بررسی و از آنها رمزگشایی شده. نتایج این بررسی ها وجود کلیشه های جنسیتی و نابرابری را در متون درسی نشان داد، همچنین کلیشه های جنسیتی در قالب های هنری نیز در این تحقیق بررسی و معرفی شدند.»

 

نقش ها و فعالیت های فردی از دیگر مواردی است که در تحقیق محتوای متون درسی در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن حاکی از آن است که نقش ها و فعالیت های اجتماعی در کتاب های درسی دوره دبستان به تناسب میان مردان و زنان تقسیم نشده؛ به صورتی که شاهد تنوع فراوان نقش ها و فعالیت ها برای مردان در «موقعیت های مختلف اجتماعی» هستیم.

 

 

 

 

اما برای زنان همواره نقش های «خانگی و سنتی» تعریف شده است و در مواردی هم که نقش هایی در بیرون از خانه برای ان ها تعریف شده است، نقش ها «ساده و مکمل نقش های مردانه» هستند. مثلا در کتاب برای مردان نقش پلیس راهنمایی و برای زنان نقش همیار پلیس تعریف شده است که نقشی مکمل و حاشیه ای است.

 

کلیشه دیگر درجه «خطرپذیری و میزان آزادی» در نقش های اجتماعی است. در کتاب ها مشاهده می شود که مردان به دنبال نقش های پرخطرتری هستند و انتساب این نقش ها به زنان نادیده گرفته شده است.

 

«میزان قدرت نهفته» در نقش ها و یا به تعبیر دیگر «فرمانبری و آمریت» پایگاه نیز در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد پیوسته مردان را در کتاب های درسی در نقش هایی می بینیم که دارای قدرت و آمریت هستند؛ مثل پادشاه، کدخدا، ریش سفید، خان و... در صورتی که زنان فرمانبردار و فاقد قدرت اند.

 

 

 

 

دیگر نتایج این تحقیق نیز در بخش تحلیل محتوای متون حاکی از آن است که در نقش ها و فعالیت های مربوط به خانه، زنان نقش پررنگی دارند و عموما خانه دار هستند. به تبع این مسئولیت، آن ها اکثر وظایف خانه مانند نگهداری از کودک، پختن غذا، تمیزکاری و... را برعهده دارند. در مقابل وظیفه نان آوری برعهده مردان است و این وظیفه حق ریاست خانواده را برای آن ها به دنبال می آورد. چنانچه مرد قرار باشد در داخل خانه کاری را انجام بدهد این کار معمولا یا معطوف به بیرون از خانه است (مثل خرید کردن) و یا کاری است که نیازمند قدرت بدنی است.

 

در این تحقیق ارزش هایی که برای زن و مرد تعریف شده نیز رمزگشایی شد: «کتاب های درسی مستقیم و غیرمستقیم ارزش هایی را برای زنان و مردان نمایان کرده است. از ارزش های مثبتی که برای زنان تعریف شده «اطاعت از دستورات» است و از ارزش های منفی برای آن ها «اسراف کاری و زیاده خواهی» است.

 

ارزش های زنانه بیشتر «معنوی و در هاله ای از قداست»، است؛ در صورتی که ارزش های مردانه «هم دنیوی و هم معنوی» است. همچنین ارزش های زنان در کتاب های درسی «محدودکننده و در راستای خدمت به خانواده» هستند. در مقابل مردان شجاع، زیرک، زحمت کش، دانا، پهلوان و قهرمان اند. صفاتی مثل جوانمردی، مردانگی و رفاقت ارزش هایی هستند که مردان و دنیای مردانه را تداعی می کنند و گاهی به اعمال زنانه هم نسبت داده می شوند.»

 

در این پژوهش شغل هایی که مردان و زنان به آن ها اشتغال دارند نیز بررسی شده است: «در کتاب های درسی عموما کارهایی که نیاز به قدرت بدنی بیشتر دارد، توسط مردان انجام می شود.»

 

در مقابل شغل هایی برای زنان تعریف شده است که نیازمند تخصص، مهارت و بازار خاصی نیستند. مردان علاوه بر نقش های سنتی و عمومی، شغل هایی دارند که نیازمند تخصص است؛ مثلا زنان اغلب در شغل خیاطی و معلمی نمایش داده می شوند و این مشاغل شکل اجتماعی شده نقش های سنتی آن ها در درون خانه است.

 

 

 

 

همچنین شغل هایی که برای زنان تعریف شده است، معمولا نیازمند هوش بالا و نبوغ نیست؛ در مقابل مردان ایفاگر شغل هایی هستند که نبوغ خاصی را می طلبد؛ مثل فضانورد، دانشمند هسته ای و.... در این پژوهش مشاغل زنان در کتاب های درسی به صورت جداگانه و طبقه بندی شده ارائه شده است.

 

اما بررسی تصاویر و فضاها در کتاب های درسی نیز در این تحقیق نتایج قابل تاملی ارائه داد: «در سرتاسر متن ها و تصاویر این دوره از کتاب های درسی زنان در مکان هایی «امن، سرپوشیده و درونی» هستند و چنانچه در فضاهای باز و بیرونی حضور داشته باشند، به همراه خانواده و یا حداقل فرد همراه دیگری هستند. زنان در خیابان و سایر مکان های عمومی، یا برای خرید آمده اند یا قصد رساندن فرزندشان را به مدرسه دارند. آن ها عموما در مکان های پرخطر مثل دریا، فضا (خارج از جو زمین) و میدان جنگ حضور ندارند.»

 

بررسی تصاویر در کتاب های درسی همچنین نشان داد: «در تصاویر، بدن زنان طبیعی نشان داده نشده است. مثلا حالت نشستن دختران کاملا خشک و رسمی است؛ به طوری که پاها دیده نمی شود و بخشی از آن سانسور شده است و کاملا با آناتومی واقعی بدن متفاوت است.»

 

نتایج این بخش همچنین حاکی از آن است که به طور کلی دختران در کتاب های درسی در حالت دویدن کمتر نشان داده شده اند؛ و تنها در مواردی با خلاصه شدن حرکت و به کمک چند شکل کلی متوجه می شویم که دختران در حال دویدن و یا انجام عملی پرتحرک اند.

 

دست ها عموما در حین انجام کار، از هم بازشدگی زیادی ندارند و عمل خلاصه وار به شمایلی کلی نشان داده شده است. این گونه موارد بیشتر در تصویرسازی ها دیده می شود؛ زیرا عکس نمی تواند حرکت یا حالت طبیعی بدن را سانسور کند. مورد دیگر انفعال زنان در تصاویری است که مردان در آن ها فعالیتی ویژه دارند.

 

بررسی های بیشتر تصاویر کتاب ها نشان می دهد در عکس ها زنان به منزله سوژه اصلی کادر مطرح نیستند؛ حتی اگر به لحاظ محتوای داستان، سوژه یک باشند، در ترکیب بندی و کادربندی، مردان در اولویت اند و نقاط طلایی کادر در انحصار مردان است.

 

مثلا در خانواده مرد بالاتر و در نقطه طلایی کادر حضور دارد. در خیابان، پارک و فضاهای عمومی هم مردان در محورها و نقاطی حضور دارند که توجه بیشتری جلب می کنند.

 

در تمامی کتاب ها تصویری مشاهده نمی کنیم که چهره دختری در آن همه صفحه را اشغال کرده باشد و بزرگ نمایی در این سطح وجود ندارد، جز در چند تصویر که برای اکرام حجاب (چادر) بوده است. اما در موارد مختلف تصاویر پسران برای تاکید بر شخصیت یا عمل ویژه آنها به اندازه کل صفحه بزرگ شده است. همواره در تصاویر، زنان در عطف کتاب، نزدیک برش کادر و به صورت نیمه در برش بارها دیده شده اند.

 

اما به طور کلی عکس ها نسبت به تصاویر واقعی ترند و تبعیض کمتری را نشان می دهند: «در عکس ها رفتارها طبیعی تر هستند (دختران از شادی طبیعی چهره برخوردارند)، محدودیت در رنگ ها کمتر است، بزرگ نمایی های اغراق آمیز وجود ندارد، تاکید کمتری بر افراد خاص صورت گرفته و چهره ها ویژگی های فردی خاص خود را دارند. در نتیجه می بینیم که در شش کتاب علوم ابتدایی، به مدد عکاسی و ثبت واقعیات تبعیض های تصویری کمتری صورت گرفته است.»

 

در این تحقیق به طور جزئی بقیه تصاویر و عکس های کتاب های درسی دوران دبستان نیز بررسی شده اند و نتایج نشان می دهد ساختارهای نابرابری جنسیتی در کتاب های درسی به وفور دیده می شوند.