تخته فولاد اصفهان : مزاری با پیشینه تاریخی و معماری چشم نواز !

همگردی : تخت فولاد اصفهان نام مکانی است پر از مقبره و تکیه های نامی لااقل در جهان اسلام؛ اغلب بناها و مقبره های افراد نامی در این قبرستان یا در میان صحنی قرار گرفته است و یا به دور آن اتاقک و حجره ای ساخته شده است. این مکان مقدس در قسمت جنوب شرقی استان اصفهان قرار گرفته است و در حدود 75 هکتار از اراضی منطقه را نیز به خود اختصاص داده است.. تخت فولاد اصفهان از جنوب به خیابان سعادت آباد، از غرب به خیابان مصلی، از شمال به خیابان میر شهرستان اصفهان و از شرق نیز به خیابان های سجاد و بهار منتهی می شود.

تخت فولاد اصفهان از گذشته حائز اهمیت و پرفراز و نشیبی برخوردار می باشد که شاید بد نباشد با هم در ادامه این مطلب همراه شویم تا با معرفی تخت فولاد اصفهان، قدری بیشتر ما را با معماری تکیه های تخت فولاد اصفهان، پیشینه و کاربرد تکیه های تخت فولاد اصفهان که متعدد بودند آن در دوران حکومتی خاندان صفویه و قاجاریه آشنا نماید.

پیشینه تخت فولاد اصفهان

تخت فولاد اصفهان با شماره 1735 درست در تاریخ 26 خرداد سال 1375 به ثبت ملی کشورمان رسید. این بنا پر است از تکیه هایی با مقبره های خانوادگی در وسط و تعدادی حجره در محیط کناری خود که  تکیه های تخت فولاد سبب گشته تا این بنا به یک قبرستان حائز اهمیت در جهان اسلام تبدیل شود. برای آنانی که از معنی تکیه مطلع نیستند باید بگوییم که تکیه در واقع مکانی است که عارفان دینی و عالمان مذهبی در آن مکان زندگی کرده و در همان مکان نیز از دنیا رفته و به خاک سپرده شده اند؛ البته در معانی دیگر به مکان عبادت و سکونت و ریاضت درویشان نیز تکیه گفته می شود که با توجه به نقش اساسی ایران در جریان های اسلامی، در تخت فولاد اصفهان ما بیشتر با تکیه های عارفان و عالمان دینی مواجه می شویم که بسیار مشهور و مطرح بوده اند در روزگاران خویش! البته نباید از معانی مختلف تکیه در کتب برجسته تاریخی نیز غافل شویم که در برخی از انان تکیه را محلی برای عزاداری و سوگواری نامیده اند، در برخی دیگر تکیه را مکانی برای اهل تصوف و عبور و مرور قشر فقیر و تهی دست جامعه می دانند،

در تعدادی دیگر از همین نوشته های تاریخی واژه خانقاه را به عنوان معنی کلمه تکیه به مخاطب معرفی کرده اند و سایر معانی اینچنینی؛ جهانگرد معروف فرانسوی ژان شاردن (Jean Chardin) صراحتا در سفرنامه خود از تکیه های ایرانی به عنوان مکانی مقدس برای تضرع و عبادت به درگاه حق تعالی نام برده است و در کتاب تاریخ کاشان نیز به تیکه عنوان محلی برای فقیران نسبت داده شده است؛ همچنین در نوشته های مهمی همانند اخبارالعباد و البلاد هم از تکیه به عنوان خانقاه نام برده شده است! جالب است بدانید بنابر اظهار نظر تعداد کثیری از مورخان و کارشناسان حوزه های تاریخی، تکیه های تخت فولاد اصفهان ساخته شده در قرن 8 هجری قمری می باشند که در گذشته به انضمام اینکه محل دفن عارفان و عالمان دینی بوده اند، به عنوان محل اسکان درویشان فقیر و بی چیز هم مورد استفاده واقع می شدند.

البته این تنها یک نظر و ادعا می باشد چرا که اسناد و مدارک تاریخی و مستندی در خصوص این اظهار نظر وجود ندارد اما می توان با در نظر گرفتن حجره های مختلفی که برای هر تکیه ساخته شده است، بیان کرد که این ادعا خیلی هم پوچ و خالی از اندیشه نبوده است؛ تکیه های تاریخی این مرز و بوم تنها در تخت فولاد اصفهان خلاصه نمی شوند و می توان در شهری همچون شیراز نیز با تکیه های برجسته ای نظیر: چهل تنان، هفت تنان، شاه داعلی الله مواجه شد. طبق بررسی های صورت گرفته محققان تاریخی در پیشینه تخت فولاد اصفهان به این نتیجه رسیده اند که تعداد بخصوصی از تکیه های تخت فولاد اصفهان در گذشته محل زندگی و آموزش عارفان و عالمان دینی بوده اند که با فرا رسیدن زمان مرگشان، این امکان تغییر کاربری داده و به محل دفنشان نیز تبدیل شده اند و امروزه نیز از کنار هم آمدن این تعداد مقبره و تکیه مهم، تخت فولاد اصفهان در جهان اسلام به عنوان یکی از برجسته ترین قبرستان های تاریخی-اسلامی قلمداد می شود.

نکته عجیب تر در پیشینه تخت فولاد اصفهان درست جایی است که با مرور زمان، از نام این تکیه های تخت فولاد وام گرفته می شود و به بسیاری از حسینیه هایی که برای سوگواری و عزاداری ساخته شده اند نیز تکیه گفته می شود؛ در حقیقت باید اقرار کرد هر چه صنعت شهرسازی امروزی تر و مدرن تر شد، معانی مختلفی از تکیه و همچنین پل های ارتباطی دیگری از پیشینه تخت فولاد اصفهان بر قسمت های مختلف هر شهر نیز قرار داده شد.درست همانند تکیه که در کتاب های متعدد تاریخی از آن با معانی مختلف و نام های گوناگون یاد شده است،

از تخت فولاد اصفهان هم در کتب تاریخی برجای مانده به عنوان بابا رکن الدین و لسان الارض نام برده شده است. عده ای از مورخان نامدار جهان اسلام (نه تنها مورخان ایرانی) بر این باورند به دلیل قرار گرفتن مقبره حضرت یوشع نبی که از پیامبران قوم بنی اسرائیل بوده است در تخت فولاد اصفهان، قدمت این مکان حتی به قبل از ظهور اسلام مربوط می شود که البته به دلیل نبود شواهد کافی و جامع نمی توان گفت دقیقا این مقبره از کی در تخت فولاد قرار گرفته است؛ آیا پیش از قرن هشتم هجری قمری بوده است و متعلق است به قرون 5 تا 7 تقویم قمری و یا کلا باید شناسنامه تخت فولاد را به نام این مقبره ثبت و ضبط نمود!

لازم به ذکر است بدانید در برخی از نوشته های قدیمی نیز که از حکمرانی خاندان سلجوقی بر این مُلک نامی به میان اورده شده است، از تخت فولاد به عنوان یک عمارت بزرگ و مجلل یاد شده است که واقعا سبب دگرگونی ذهنی مورخان در خصوص این بنا گشته است! به هر حال تخت فولاد از دیرباز محلی برای عبادت و زندگی عارفانی همچون گروهی ملقب به بابا یا عمو بوده است که برخی از نامدارانشان در این مکان همچون بابا رکن الدین مکان مخصوصی به خود ساخته بوده است و به آموزش و تعلیمات دینی و گذراندن امورات زندگی خود مشغول بوده است. به جز بابا رکن الدین، بابا فولاد نیز از جمله عارفان دینی و عالمان مذهبی دارای مکان اختصاصی برای عبادت و ریاپت خود بوده است که در بین سده های هفتم تا دهم هجری قمری در این بنا می زیسته اند.
داستان های زیادی که منشا حقیقی و خیالی دارند در خصوص بناهای قدیمی هر ملتی همچون تخت فولاد اصفهان وجود دارد؛ یکی از همین داستان های عجیب و شاید غیر قابل باور می تواند عدم به رسمیت شناخته شدن این بنا با وجود مقبره هایی از دانشمندان مطرح دینی باشد که دسته کم تا زمان حکومت پادشاهان صفوی به شیوه بسیار غریبانه ای با این قبرستان تاریخی ایران رفتار می شده است. با روی کار آمدن شاه عباس دوم، تخت فولاد به تدریج هم رونق گرفت و هم وسیع و گسترده شد! تکیه های دیگری به تکیه های تخت فولاد با معماری عصر صفویان در این مکان ساخته شد و باغ های سرسبزی نیز به دور این مکان احداث شد. البته در اوج بودن تخت فولاد خیلی به طول نینجامید چرا که در اثر حمله افغان ها به ایران و ویران کردن بناهی متعددی که از جمله ستون های تاریخی کشورمان به حساب می آمدند، تخت فولاد نیز با خرابی ها و صدمات بسیار زیادی همراه شد. البته در خصوص تکیه های تخت فولاد داستان دیگری نیز وجود دارد که برخی از مورخان بصورت افراطی سعی در اثبات آن داشته و دارند! آنان اعتقاد دارند تخت فولاد در ابتدایحکومت قاجار یک باغ سرسبز و چشم نواز بوده است 

و تنها تعدادی مقبره و تکیه در آن وجود داشته است و تازه در آن زمان نیز در نواحی بیرونی از اصفهان جای داشته است و احتمالا سازنده آن کسی نیست جز رکن الملک که در آن زمان سازه ها و بناهای متعدد و مختلفی را در اصفهان ایجاد و پایه گذاری نموده است. در زمان به تخت نشستن خاندان پهلوی، تخت فولاد همچون دیگر بناهای ارزشمند کشوری تبدیل شد به املاک خصوصی خاندان شاهنشاهی و تا جایی که ما از آن مطلع هستیم،

در زمان حکومت خاندان پهلوی حتی مجوز دفن مردم محلی اصفهان نیز در این مکان صادر نمی شده است. شایان به ذکر است در زمان حکمرانی پادشاهان صفوی، تکیه های نامداری به تکیه های تخت فولاد همچون فاضلان، فاضل سراب، خاتون آبادی، آقارضی، خوانساری، میرزارفیعا، میرفندرسکی، بابا فولاد، بابا رکن آباد و لسان الارضاضافه شد که از بین تمامی این تکایا، تنها تکیه فاضلان مجددا بازسازی شده و همچنین از تکیه های بابا فولاد هم تنها تعدادی سنگ قبر بر جای مانده است؛ (زیرا در گذشته گروه های تجسس و کاوشی این مقبره را مورد واکاوی قرار داده اند).

معرفی معماری تکیه های تخت فولاد اصفهان در عصر صفویه

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه لسان الارض

لسان عرض نام یکی از تکیه های تخت فولاد در شرق آن است که عمدتا از خشت در ساخت آن استفاده شده است؛ جالب است بدانید طبق نظر مورخان و باستان شناسان ایرلانی قدمت این تکیه مربوط می شود به عصر دیالمه باز و خیلی ها معتقد هستند که در عصر صفویان قسمت هایی از این تکیه کاسته و به جای ان ها قسمت های دیگری به بنای اصلی این تکیه اضافه شده است. تکیه لسان الارض که یکی از معروفترین تکیه های تخت فولاد است، دارای یک مسجد، عمارت و همچنین یک صحن وسیع است که به گفته فردی به نام گالدیری، ساختمان مرکزی آن خانقاه نامیده می شود. در قسمت خانقاه از این تکیه می توان با 9 اتاق تو در تو که تنها راه ارتباطی بین آنان فقط یک راهرو پیچ در پیچ می باشد، رو به رو شد. البته گفته هایی حاکی از وجود یک کتیبه به خط کوفی در این تکیه که بصورت بسیار هنرمندانه ای با گچبری نگاشته شده است هم به گوش می رسد!

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه آقا رضی

از دیگر تکیه های تخت فولاد تکیه آقا رضی است که در واقع محل دفن رضی الدین محمد موسوی اصفهانی واقع شده است که متاسفانه در حال حاضر تنها خرابه ای از این تکیه در قبرستان تخت فولاد بیشتر باقی نمانده است! این تکیه درست میان تکیه های خوانساری و چهارسوقی قرار دارد و در کنار صحن نسبتا بزرگ خود از حجره های متعددی نیز برخوردار می باشد. آنطور که کارشناسان تاریخی تخمین زده اند، تکیه آقا رضی از قدمتی مربوط به زمان حکومت شاه سلطان حسین صفوی برخوردار می باشدو سبک معماری به کار رفته در این تکیه خیلی خاص و ویژه نیست

اما اگر یک معمار چیره دست باشید می توان با دیدن نوع خاصی از طراحی در این تکیه به صورت چهار صفحه جدا از هم و با کلی حجره که متعلق است به هر کدام از این صفحات،  ناخواسته حیرت زده شوید! لازم به ذکر است این تکیه نیز تماما از خشت ساخته شده بوده است و می توان با مطالعه بر روی کتاب هایی که از زمان وجود این تکیه آگاهی به خواننده منتقل می کنند کمی در خصوص این تکیه اطلاعات بدست آورید. همچنین ناگفته نماند که در گذشته تکیه آقا رضی دارای پستی و بلندی های زیادی در سازه اصلی خود نیز بوده است که از جذابیت های بصری خاصی هم برخوردار می کرده است.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه خاتون آبادی

 این تکیه در بخش شمال غربی تکیه های تخت فولاد قرار دارد و آنطور که از شواهد برمی آید به احتمال زیاد محل دفن میرمحمد اسماعیل خاتون آبادی می باشد که وی در زمان حیات خود به عنوان مرشد خاندان صفوی قلمداد می شده است. سبک ساخت و نوع معماری به کار رفته برای این تکیه به قدری جذاب و چشم نواز است که قطع به یقین در زمان های گذشته از این مکان هم به عنوان تکیه استفاده می شده است و هم به عنوان عبادتگاه و محلی برای آموزش سایر افراد؛ در تکیه خاتون آبادی شما با قسمت های زیادی مواجه می شوید از صحن های اصلی و فرعی گرفته تا بقعه ای که تاریخ 913 هجری قمری بر روی آن نگاشته شده است و همچنین تعدادی حجره و ایون و البته زیرزمینی در زیر بقعه که به ان سرداب می گفتند و حتما میرمحمد اسماعیل روزگاری در این محل به پرستش و ستایش خدایا خود می پرداخته است؛ جالب است بدانید تکیه خاتون آبادی از جمله بناهای مدرن زمان قدیم به شمار می رفته است که دارای دو طبقه بوده است! طبقه دوم دارای یک اتاق مناسب برای پذیرایی از میهمانان بوده و یک بالکن که به سمت صحن این تکیه گشوده می شده است. از قلم نیوفتد که پلان این تیکه به صورت چلیپایی ترسیم شده است.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه بابا رکن الدین

 بابا رکن الدین نام قدیمی ترین تکیه موجود در قبرستان اسلامی تخت فولاد است. این تکیه محل قبر یکی از برجسته ترین عارفان قرن 8 هجری قمری به نام رکن الدین مسعود ابن عبدااله بیضاوی می باشد که طبق بررسی های انجام شده قدمت این تکیه برمی گردد به دوره حکومت ایلخانان! همچنین می توان از روی سنگ نوشته ای که بر روی ساختمان اصلی این تکیه قرار گرفته است و تاریخ 769 قمری بر روی آن درجه شده است نیز به قدمت بالای این تکیه نسبت به دیگر تکایای موجود در این قبرستان، پی برد. تکیه قدمتی رکن الدین طبق آنچه از گذشته در کتب تاریخی درج شده است تا ما آیندگان از آن مطلع شویم، در دوران حکام صفویه و در عصر حکومت شاه عباس اول، یکبار بطور کامل مرمت و بازسازی شده است. در خصوص سبک معماری به کار رفته در آن هم باید گفت بی تردید یکی از عجیب ترین معماری های قدیمی ایرانی را می توان در این تکیه مشاهده کرد چرا که ظاهر این تکیه از بیرون شبیه به یک 5 ضلعی است و محور اصلی آن هم درست مطابقت با قبله ما شیعیان اسلام دارد!

گنبد واقع شده بر روی بقعه این تکیه هم از طرح دوزاده پارچه ای، به صورت رک ساخته شده است که طبق نظر کارشناسی طرح این گنبد نیز از روی طرح کلاه درویشان آن زمان الهام گرفته شده است. البته برخی از کارشناسان نیز اعتقاد شدید دارند که ساخت چنین گنبدی با طرح 12 وجهی به دلیل این بوده است که بابا رکن الدین شیعه دوزاده امامی بوده است؛ در حال حاضر تکیه بابا رکن الدین را می توان یکی از جذبه های دیدنی قبرستان تخت فولاد یاد کرد چرا که کنار مسیر ورودی به آن با کاشیکاری های بسیار چشم نوازی تزئین شده

و می توان به راحتی از روی ایوان بقعه هم به یک نمای کلی از محیط پیرامون تکیه که اغلب با تاق نماهایی مزین شده اند، دست پیدا کرد. همچنین بد نیست در خصوص ایده ای که برای نور رسانی به فضای داخلی این تکیه هم از سوی سازندگانش در نظر گرفته شده است، اشاره ای داشته باشیم که برای این منظور از آجرهایی در میان بقعه این تکیه با توجه به حمل قرارگیری کل بنا در تخت فولاد اصفهان، استفاده کرده اند.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه فاضل سراب

این تکیه متعلق است به ملا عبدالله تنکابی سرابی و دارای قسمت هایی همچون راهروی ورودی، صحن ، بقعه و البته سردربی با ظاهر آجری است که طبق نوشته های موجود در تاریخ باید به تمامی این قسمت ها تعدادی حجره را نیز که در زمان صفویان در محوطه این تکیه ساخته شده است هم به آن اضافه نمود! طبق آنچه تا کنون از این تکیه فهمیده شده است در مقابل تک تک حجره های عصر صفویه ای که برای این بنا ساخته شده است، تعدادی ایوان هم وجود داشته و از آن استفاده می شده است؛ سردرب این تکیه در حال حاضر تخریب شده به حساب می آید اما سایر بخش های تکیه خصوصا حجره ها و معماری های گوشه بنا به درستی و به تقلید از نقشه اصلی، بازسازی و مرمت شده اند در سال 1382 خورشیدی. صحن تکیه فاضل سراب همچون یک مستطیل می باشد و هشتی های موجود در این بنا نیز طوری تعبیه شده اند که دید کاملی به زوایای داخلی و برونی تکیه می توان به کمک آنان بدست آورد.

این هشتی به واسطه دو دالان تاریک به بقعه متصل می شود و می توان از بقعه به قسمت های مختلفی در این تکیه دست پیدا نمود. از نکات جالب و قابل توجه تکیه فاضل سراب می بایست به طراحی و معماری هندسی منظم آن اشاره کرد. معماری کلی برپای نقشه ای به صورت مستطیل کشیده شده طراحی و سپس بنا گردیده است. بقعه نیز همچون یک هشت ضلعی منظم به چشم می خورد که دورتادور آن همچون لانه پرندگان، پر است از دالان های باریک و تو در تو؛ گنبد این تکیه نیز به وسیله کاربندی های بسیار ساده ای بر روی جرز دیوارها قرار گرفته است و اگر از بیرون به آن نگاه کنید شاهد طراحی برابر آن در تمام جهت های اصلی و فرعی جغرافیایی خواهید بود.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه میرفندرسکی

در قسمت شمال غربی قبرستان تخت فولاد، تکیه ای قرار گرفته است که محل زندگی و فوت فیلسوف، ادیب، معلم و حکیم استان اصفهان بوده است. طبق اظهار نظرات مختلف این تکیه همچون اغلب تکیه های نامی تخت فولاد در گذشته هم محل زندگی بوده است و هم محل آموزش و هم مکان دفن شدن استاد ماهر اصفهانی در عصر صفوی؛ بنابه آنچه می توان از تخت فولاد اصفهان وام گرفت و در خصوص این تکیه صحبت کرد، این است که تکیه میرفندرسکی از قدمتی مربوط به سال 1050 هجری قمری برخوردار است و می توان دلیل اثبات این تاریخ برای این تکیه را نیز پیدا شدن کتیبه ای به خط استاد قلم، میر عماد حسنی از خوش نویسان نامی زمان صفوی دانست که باستان شناسان به تازگی این کتیبه را در مراحل کاوشگرایانه خود در این تکیه بدست آورده اند.

این تکیه شامل قسمت های مختلفی از جمله صحن، بقعه، ایوان های منظم، راهروی ورودی، اتصال تکیه بختیاری ها و صمام السلطنه به هم دیگر می باشد. البته ناگفته نماند در قسمت جنوبی تکیه میرفندرسکی می توان بنایی را نیز مشاهده کرد که به احتمال زیاد در عصر حاکمان قاجاری به این بنا افزوده شده است. در خصوص معماری این قسمت از تخت فولاد نیز باید گفت شیوه خاصی از سبک های معماری ایران باستان در این تکیه به چشم می خورد و مسیر وارد شدن به فضای داخلی آن از گوشه محوطه متعلق به این تکیه می باشد.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه مادر شاهزاده

 در این تکیه نفراتی به اسم شیخ محمد تقی رازی که وی از عالمان روزگار خود تلقی می شود و مریم دایه از فرزندان فتحعلی شاه آرام گرفته اند. طرح این تکه هم از یک معماری ساده همراه با 4 ایوان منظم ارائه شده است و آنطور که از پلان قدیمی این تکیه نمایان است، قطعا در گذشته دارای 4 مسیر ورودی نیز بوده است که تنها یک مسیر آن باز و از سه تای دیگر به عنوان نورگیرهای کلی بنا استفاده می شده است؛ ایوان هایی که در قسمت های غربی، جنوبی و شرقی این تکیه وجود دارند کاملا جلو آمده تلقی می شوند و ایوان ناحیه شمالی هم با تعدادی اتاق در قسمت های بالانشین خود، یک بنای نسبتا کامل را به شما نشان می دهد. در مجموع باید گفت تکیه مادر شاهزاده نیز همچون دیگر تکیه های نام برده شده پر است از جذابیت های بصری؛ در این تکیه می توان نماهای مختلفی که به صورت نقاشی و یا گچبری بر روی درب و دیوارها درج شده اند را نیز مشاهده نمود!

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه میرزا رفیعا نائینی

 این تکیه نیز همچون مابقی تیکه ها از یک سبک منظم معماری ساخته و پرداخته شده است. طبق آنچه مورخان و باستان شناسان تاریخی کشورمان می گویند، زمان ساخت تکیه میرزا نائینی متعلق است به سال های بین 1082 قمری تا 1105 قمری! با پا گذاشتن به فضای داخلی این تکیه به راحتی می توان نظم حاکم در ساخت قسمت هایی همچون صحن، ستون ها، راهرو ها و حتی دو طبقه اصلی از ساختمان این تکیه را متوجه شد.

این تکیه از داخل منظم و از بیرون به شکل باورنکردنی ای چشم نواز است. چرا که در قسمت های خارجی خود از تاق نماهایی که از زیر با تاق کللی و از بالای خود با تاق جناغی همسو شده اند، در دید مخاطبان بسیار بسیار خودنمایی می کنند. البته در این تکیه چیز دیگری هم وجود دارد که سبب جلب توجه شما بازدید کنندگان عزیز شود و آن، استفاده صحیح از هنر کاشی کاری ایرانی است که واقع نما و جلوه خاصی را به تکیه میرزا رفیعا نائینی بخشیده است.

معرفی معماری تکیه های تخت فولاد اصفهان در عصر قاجاریه

در زمان حکومت پادشاهان قاجاری نیز تکیه های مختلفی در قبرستان اسلامی تخت فولاد اصفهان بوجود آمد و یا تکایای زیادی در این دوران دستخوش تغییر و تحولات زیادی شدند؛ در این قسمت از مطلب قصد داریم تا به برخی از این تکیه ها که از معماری و سبک و سیاق زمان قاجار بهره مند می باشد، بپردازیم و کمی بیشتر شما را با این دسته از تکیه های بنا شده در تخت فولاد همچون: تکیه قشقایی، خواجویی، کلباسی، تویسرکانی، واله، بیدآبادی، ریزی، آغاباشی، کازرونی، آقا مجلسی، جعفرآباده ای، بختیاری ها، شهشهانی، مهدوی، ملک، گزی، بروجردی، حاج فاتح الملک و همچنین صاحب روضات که ساخته عصر قاجار در این قبرستان هستند، آشنا نماییم.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه کازرونی

این تکیه ساخته شده درست در سال های پایانی حکومت شاهان قاجاری می باشد و شامل تمام قسمت هایی است که یک تکیه می بایست از آنان برخوردار باشد! سردرب، صحن، بقعه، تاق، حجره و راهروهایی که تمامی این قسمت ها را به یکدیگر متصل می کند از جمله بخش های این تکیه به حساب می آیند که به شکل هندسی منظم 8 ضلعی طراحی شده است؛ کازرونی آنطور که از نقشه ساخت آن مشخص است، دارای دو مسیر ورودی می باشد اما اشتباه نکنید از گذشته تا حتی همین الان هم تنها از یکی از این مسیرها برای ورود پیدا کردن به صحن اصلی تکیه استفاده می شود.تکیه کازرونی از بیرون بیشتر شبیه به یک مستطیل است که به ضلع های خود تقسیم شده است و بر روی هر ضلع نیز یک تاق تزئین شده به صورت هنرمندانه با لچکی های منحصر به فردی خودنمایی می کنند! فراموش نکنید که نور این تکیه به شکل تخصص مداری با طراحی شیشه های مشبک شش ضلعی در داخل هر کدام از این تاق ها صورت می پذیرد.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه واله

 تکیه واله از همان ابتدا یکی از مجهز ترین تکیه های عصر قاجاریه بود و نباید به شرایط فعلی آن که در آن سردرب و هشتی های آجری کاملا تخریب و از بین رفته اند، نگریست! این تکیه با دستور مستقیم صدر اصفهانی ساخته و پس از ساخت نیز به یک شاعر اصفهانی به نام کاظم واله اعطا شده است؛ طبق آنچه متخصصان و کارشناسان معماری در عصر قدیم بیان نموده اند، تکیه واله یک عمرات کامل با داشتن باغی مستطیل شکل و انبوهی از درختان بوده است و در انتهای باغ یک ساختمان یا همان کوشک و در قسمت مقابل راهروی ورودی هم یک مقبره وجود داشته است. صحن این تکیه دارای محور اصلی است و خودِ همین محور نیز از یک ساختمان سفید و بقعه تشکیل شده است. نقشه کوشک بنا شده در تکیه واله به شکل چلیپایی می باشد که به آن ساختمان 4 فضل نیز گفته می شود. طراحان و سازندگان اولیه این بنا مکان دفن کاظم واله را درست در وسط باغ از مساحت قبرستان تخت فولاد اصفهان حفر کرده اند و روی آن یک سکو به عنوان یادبود وی نیز قرار داده اند. لازم به ذکر است که ساختمان اصلی این بنا نیز به صورت نیم هشت و هشت ضلعی می باشد و ستون های دایره ای شکلی هم در زوایای گوشه ای این ساختمان بوجود آمده است.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه چهارسوقی

در حال حاضر از تکیه چهارسوقی در تخت فولاد اصفهان جز مخروبه چیزی برجای نمانده است که کارشناسان کشورمان بخواهند با مشاهده و مطالعه پیرامون آن از سبک معماری به کار رفته در این تکیه صحبت کنند! اما می توان حدودی چیزهایی را در خصوص این تکیه که تنها در کتب تاریخی به شکل بسیار پراکنده ای از آنان اشاره شده است، پرداخت؛ مثلا می شود در خصوص این تکیه گفت که معماری آن به شکل مربع بوده و به احتمال بسیار قوی در بخش جنوب غربی بقعه این بنا هم یک شبستان وجود داشته است که از آن استفاده های بیشماری بعمل آورده می شده است.

نور رسانی برای این تکیه از طراحی باریک و پهن جرزهای کناری صورت می گرفته است و باید اضافه کرد که نقشه بقعه این بنا نیز به شکل نیم هشت و هشت بوده است و مسیر ورود به صحن اصلی هم از روی یکی از اصلاع سبک مربعی این بنا عبور می کرده است. تکیه چهارسوقی از آجر ساخته شده است و می توان گفت اگر تخریب نمی شد و پابرجا می ماند تا به امروز، در کنار دیگر تکایای تخت فولاد از جذابیت های بصری فراوانی برخوردار می بود!

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه شهشهانی

از قسمت های داخلی این تکیه هم چیز زیادی اکنون باقی نمانده است که بخواهیم برایتان از آن ها تعریف کنیم و سبب آشنایی و معرفی بهتر این تکیه شود؛ تکیه شهشهانی در ابتدا تنها از یک بقعه تشکیل شده است و به تدریج گذر زمان صاحب تعداد زیادی حجره و یک صحن اصلی شده است. بخاطر همین هم هست که وقتی با خرابه های داخلی این تکیه مواجه می شوید،  بقعه ای در مرکز و تعدادی بنای نابود شده به دور آن را ملاحظه می کنید. تکیه شهشهانی به رغم تخریب اغلب بناهای داخلی خود، دارای معماری هشت ضلعی منظمی در ساخت صحن اصلی خود می باشد و همین طراحی خارق العاده سبب گشته تا این قسمت از قبرستان اسلامی تخت فولاد اصفهان کمی منحصر به فردتر در چشم بازدید کنندگان قرار بگیرد. بقعه اصلی این بنا هم به همین شکل هشت ضلعی بنا شده است و از هر چهار طرف به دلیل وجود دیوارهای بلند تاق خارجی این تیکه، تقریبا تاریک و نفوذ نور به داخل آن غیر ممکن تلقی می شود.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه جعفرآباده ای

تکیه جعفر آباده ای محل دفن یکی از عالمان فقید اسلام به نام محمدجعفر آباده ای می باشد. این تکیه آنطور که از صحبت کارشناسان تاریخی و باستان شناسان می توان دریافت کرد به دستور رکن الملک ساخته شد و تا سال 1324 هجری قمری به دلیل تمرکز وی برای ساخت مسجد بصورت نیمه کاره باقی ماند تا بالاخره پس از اتمام کر مسجد، ساخت این تکیه نیمه کاره را نیز در پی گرفت و آن را با ایجاد دو صحن یکی به صورت هشتی  و حجره های متعدد و دیگر تنها با تعداد محدود حجره تکمیل نمود. جالب است بدانید تکیه جعفر آباده ای تا مدت ها حتی دارای سقف پوششی نیز نبود و به همین خاطر جناب رکن الملک در ابتدای قصد خود مجبور به کمی بازسازی بر روی این تکیه شد.

پلان اصلی بقعه این بنا به شکل مستطیلی می باشد و باید برای ورود به مسجد رکن الملک ابتدا وارد این فضای مستطیل شکلی شوید و سپس به طرف مسجد حرکت کنید. ساختمان بقعه از هر چهار طرف به زوایای کناری و دور موجود در تکیه راه دارند و می توان به کمک آن، تقریبا از تمامی قسمت های موجود در این تکیه بازدید بعمل آورد. فراموش نکنید که تکیه جعفر آباده ای دارای دو صحن تقریبا مجزا از هم می باشد که توسط ایوان هایی به یکدیگر متصل می شوند! نحوه نور رسانی به محوطه داخلی و فضاهای درونی این بنا به گونه بوده است که از طرف ایوان های میانی این تکیه تامین می شده است و در اصل این ایوان ها حکم نورگیر را برای فضای کلی بنا داشته اند.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه تویسرکانی

تکیه تویسرکانی از جمله تکیه هایی پر حجره از نظر تعداد می باشد که در تخت فولاد اصفهان می توان یافت! این تکیه به گواهی کارشناسان تاریخی ایران زمین، از هر دو طرف دارای تعداد بیشماری حجره بوده است و در خلال این حجره ها، دالان هایی را هم تعبیه کرده اند تا بتوان به صحن میانی این حجره ها راه پیدا کرد.  بقعه این تکیه هم تماما از آجر ساخته شده است و طرح سازه ای آن هم به شکل هشت و نیم هشت می باشد که اگر با دقت بیشتری به نمای کلی آن نگاه کنید، در خواهید یافت که از سمت 4 ضلع کوچکتر خود قدری به داخل متمایل شده است. با تمام این اوصاف متاسفانه از اجزای متعدد این تکیه هم تقریبا چیز زیادی برجای نمانده است جز تاقی که بر روی اضلاع اصلی بقعه این تیکه ساخته شده است و به سه قسمت مساوی هم تقسیم شده است؛ همچنین این را نیز باید افزود که تقریبا دو سوم حجره های موجود در محوطه داخلی این تکیه، در اثر فرسایش و گذر زمان تخریب و ویران شده اند.

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه آقا مجلسی

تاسف برانگیز است اما از این تکیه آجری هم دیگر چیز خاصی باقی نمانده است که بتوان در مورد آن توضیح داد؛ نقشه طراحی تکیه آقا مجلسی شبیه به شکل هندسی یک مستطیل نسبتا کشیده شده می باشد و معماری بقعه داخلی آن هم به صورت نیم هشت و تمام هشت است. از اضلاع کوچکتر این تکیه می توان وارد مخروبه های آن شد و با دیدن اضلاع بزرگ تر آن هم، پی به انجام صحیح عمل نور رسانی به کل محوطه داخلی این تکیه برد. ناگفته نماند که تکیه آقا مجلسی از جمله تکایایی بوده است که از هر چهار طرف دارای بناهای مختلفی در قدیم بوده است!

معماری تکیه های تخت فولاد: تکیه ریزی

این تکیه هم همچون دیگر تکیه های عصر قاجار از یک بقعه با معماری هشت ضلعی ساخته شده است و دارای فاکتورهای نور رسانی مطولبی هم در اضلاع مختلف همین بقعه بوده است. نقشه طراحی این تکیه در اصل یک مربع حجیم بوده است که توسط حصاری از حجره ها در کنار خود، خود را محصور نمایان می کرده است. باور نکردنی است اما از این تکیه هم آثار زیادی در تخت فولاد اصفهان برجای نمانده است و ما نیز برای صحبت پیرامون این تکیه تنها بایستی به محتویاتی که در کتب قدیمی در خصوص این بنا آورده شده است، بسنده کنیم؛ شایان به ذکر است قاب بیرونی این تکیه از جنس آجر می باشد و می توان به وضوح لایه های مختلف نور رسان را در جداره های آن مشاهده نمود. این تکیه داری تعدادی مسیر ورودی با این ویژگی مشترک که همگی در یک جهت جغرافیایی احداث شده اند، می باشد.

خصوصیات بارز تکیه های تخت فولاد اصفهان:

- اغلب تکیه های تخت فولاد که گفته شد از پلانی با طرح یک صحن اصلی و تعدادی حجره در نقاط کناری و همچنین ایوان هایی در نقاط نزدیک به این حجره ها برخوردار هستند.
- برای تمام ورودی های تکیه های تخت فولاد از سردرب، دالان، هشتی و در برخی از همین تکیه ها هم فضای پیش از ورود به صحن تعبیه شده است.
- تمامی تکیه های تخت فولاد دارای بقعه به عنوان مکانی برای دفن عالمان دینی و بزرگان زمانه خود می باشند.
- اغلب تکیه های ساخته شده در زمان پادشاهان صفوی به یک شکل و شمایل و دارای بقعه بوده اند، (به جز تکیه میر که فاقد بقعه می باشد)
- ساخت تکیه در قبرستان تخت فولاد اصفهان در عصر قاجاریه از شکوه و رونق بیشتری نسبت به عصر صفویان برخوردار بوده است چرا که در زمان حاکمان قاجاری، تعداد 20 تکیه ظرف مدت زمان معینی به تخت فولاد اضافه شده است.
- بیشتر تکیه های تخت فولاد که در عصر قاجاریه اند، به سبک هشت ضلعی های منظمی در تخت فولاد اصفهان طراحی شده اند.