توسعه شهری بدون توجه به ساختگاه آن !
مسعود مجرب*: با وجود اینکه معماران معبد آناهیتا در کنگاور کرمانشاه (دوره ساسانی) تمهیدات ویژه‌ای را برای کاهش خسارت‌های لرزه‌ای آن اندیشیده بودند، در اثر یک زلزله بزرگ تخریب شد. آنها از اتصالات فلزی برای محکم‌کردن ستون‌ها و بخش‌های غیرسازه‌ای استفاده کرده بودند. همچنین پلکان‌ها مانند پازل به صورت درهم‌تنیده بنا شده بودند. با نگاه به تاریخ بناهای تاریخی مثال‌های دیگری همچون منارجنبان و گنبد سلطانیه را می‌توان یافت که سازندگان آنها برای کاهش اثرات جنبش و نشست زمین تفکر کرده بودند.
اما متأسفانه در گذشته ایرانیان همواره در انتخاب محل سکونتگاه اشتباه می‌کردند. آنها به دلیل اینکه مهم‌ترین عنصر یک سکونتگاه یعنی آب را تأمین کنند، ناخواسته در پای دامنه کوه‌ها و دره‌ها که منابع خوب آبی را داشتند، محل اقامت خود را انتخاب می‌کردند. شوربختانه اکثر این محل‌ها گسله بوده و آنها همواره با پدیده زمین‌لرزه دست به گریبان بوده‌اند.
با نگاه به منابع معتبر موجود درمی‌یابیم اکثر سکونتگاه‌های فلات ایران در گذشته بارها تخریب شده‌اند. متأسفانه با گذشت چندصد سال و پیشرفت علوم مهندسی ما شاهد تکرار این اشتباه در انتخاب سکونتگاه هستیم. مرور زمین‌لرزه‌های اخیر نیز نشان می‌دهد که ساختمان‌ها با ساختی تقریبا یکسان به دلیل تفاوت در شرایط ژئوتکنیکی محل احداث، متحمل خرابی متفاوت شدند. به مجموعه اثراتی که شرایط محلی زمین در تغییر جنبش زمین ایجاد می‌کند، اثرات ساختگاهی می‌گویند. بازدیدهای میدانی از مناطق آسیب‌دیده در زلزله ازگله- سرپل ذهاب نیز این اثرات ساختگاهی را تأیید کرد. در پهنه مهلرزه‌ای زلزله به‌ویژه در ازگله و سرپل ذهاب و روستاهای اطراف آنها سازه‌هایی هستند که با شرایط ساخت و فاصله از کانون تقریبا یکسان، دچار خرابی متفاوتی شده‌اند. مثلا روستای امام‌عباس به دلیل قرارگیری روی بلندی به دلیل اثر توپوگرافی دچار تشدید شده و خسارت بیشتری را متحمل شده است.
با ورود به شهر سرپل ذهاب مشاهده شد سازه‌هایی که در قسمت جنوبی خیابان اصلی شهر واقع شده بودند به دلیل قرارگیری بر آبرفت نرم و زمین‌های کشاورزی دچار پدیده تشدید شده و میزان تخریب بالاتر رفته است. پدیده‌های دیگری همچون روان‌گرایی در محدوده مسکن مهر و احتمالا جهت‌پذیری باعث افزایش خسارت‌ها در این منطقه شده است. ارتفاعات زاگرس علاوه بر خطر زلزله مستعد رخداد لغزش نیز هستند. این ناحیه شاهد رخداد بزرگ‌ترین زمین‌لغزش دنیا (زمین‌لغزش سیمره در ٩ هزار سال پیش) در پلدختر و نزدیک سد سیمره بوده است که احتمالا در اثر رخداد یک زلزله بزرگ رخ داده است.
در زمین‌لرزه اخیر نیز در روستای نزدیک سرپل ذهاب (روستای مله‌کبود) زمین‌لغزشی بزرگ رخ داده است که خوشبختانه روستا در پنجه لغزش واقع شده و آسیب کمی در اثر لغزش دیده است. با توجه به دوری کانون زمین‌لرزه ازگله– سرپل ذهاب از شهرهای با جمعیت زیاد انتظار می‌رفت که میزان جان‌باختگان کمتر از آمار اعلام‌شده باشد که متأسفانه به دلیل کیفیت پایین ساخت در شهرها و روستاها و اثرات ساختگاهی زلزله به بیش از ٤٠٠ نفر رسیده است. بنابراین برای توسعه شهری نیاز است قبل از پرداختن به مسائل طراحی و ساخت، محل احداث پروژه بررسی و ارزیابی شود.
باید تهیه و به‌کارگیری نقشه‌های ریسک و مخاطرات زمین‌شناختی مقدم بر سیاست‌های توسعه‌ای برای شهرها و روستاها باشد. امروزه روش‌های مناسب و ارزان‌قیمتی برای ریزپهنه‌بندی شهرها توسعه داده شده است. خوشبختانه کارشناسان توانمندی نیز در کشور وجود دارند و می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای را در کاهش آسیب‌پذیری در یک رخداد لرزه‌ای بازی کنند. پس از انتخاب ساختگاه مناسب نوبت به طراحی، تأمین مصالح مناسب و نظارت بر اجرا می‌رسد که در زلزله ازگله – سرپل ذهاب در این سه بخش اخیر نیز کوتاهی شده بود. کشته‌شدن صد نفر از هم‌وطنانمان از ٢٥٠ نفر در مسکن‌های مهر سرپل ذهاب نشان از عجله در تصمیم‌گیری و اجرا در سطح کلان دارد. باید درس آموخت که توجه‌نکردن به‌نظر کارشناسان و فقط توجه به زمان افتتاح و قیمت تمام‌شده، عواقب جبران‌ناپذیری را در پی خواهد داشت.
هرچند تغییر نگاه توسعه‌محور به نگاه توسعه پایدار زمان‌بر است، امید است مسئولان تصمیم‌ساز که این روزها به مناطق آسیب‌دیده سر می‌زنند از وضعیت موجود درس بگیرند و کمک کنند تا به سوی توسعه پایدار با سرعت بیشتری نزدیک شویم.
عضو انجمن مخاطره‌شناسی ایران
منبع: روزنامه شرق
