گزارش «دنیای‌اقتصاد» از چکیده مطالعات ۲ساله شورای ساماندهی تهران
نظر رئیس‌جمهوری بر انتقال پایتخت سیاسی است؛ بررسی‌ها ساماندهی مجموعه تهران-البرز را توصیه می‌کند
نتیجه مطالعات دو ساله تیم تحقیقاتی شورای ساماندهی مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی و تمرکززدایی از تهران، آماده ارائه به مقامات عالی کشور برای تصمیم‌گیری درباره سرنوشت مشکلات پایتخت شد. این مطالعات از اوایل سال ۹۴ در راستای تاکید این شورا توسط یک تیم مطالعاتی- پژوهشی در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی استارت خورد تا دوگانگی دولت برای انتخاب مسیر نهایی حل مشکلات کلان‌شهر تهران را مشخص کند. به گزارش «دنیای اقتصاد» به دنبال شناسایی دو مسیر «انتقال» یا «ساماندهی» حل مشکلات شهر تهران و تصویب قانون «امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی و تمرکززدایی» در سال ۹۴، شورایی تحت عنوان شورای ساماندهی مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی و تمرکززدایی از تهران تشکیل و بنا شد
این شورا به مدت دو سال مطالعات جامعی درباره ریشه و ابعاد مشکلات کلیدی شهر تهران، کمیت و کیفیت دو راه‌حل فرضی برای حل چالش‌ها شامل «انتقال» یا «ساماندهی» و در عین حال تجربه جهانی انتقال پایتخت را انجام دهد و نتیجه این مطالعات را برای تصمیم‌گیری نهایی مقامات عالی کشور و شناسایی نحوه مواجهه با پرونده حل مشکلات شهر تهران ارائه دهد. اعضای کلیدی این شورای ۱۵ نفره، رئیس‌جمهوری یا معاون اول وی، چهار وزیر، شهردار و رئیس شورای شهر تهران، رئیس کل ستاد نیروهای مسلح و چهار نماینده مجلس هستند.
نتیجه دو سال مطالعه این تیم تحقیقاتی نشان می‌دهد: انتقال پایتخت حتی به شکل انتقال مرکز سیاسی-اداری از تهران به نقطه دیگر دست‌کم به پنج دلیل نه به صلاح است ونه امکان‌پذیر. البته نتایج این مطالعات به این توصیه محدود نمی‌شود و راه‌حل فرضی دوم را به‌عنوان مسیر عبور از مشکلات تهران، تایید و انتخاب می‌کند. در این مطالعه پیشنهاد شده است که ساماندهی «مجموعه تهران-البرز» به شکل ساماندهی مجدد و بازتعریف اساسی این مجموعه شهری باید به‌عنوان جایگزین انتقال پایتخت برای حل مشکلات تهران در دستور کار قرار گیرد،
بنابراین راه‌حل دوم به شکل یک بسته تصمیمات و اقدامات تحت عنوان «بسته جایگزین انتقال پایتخت» به شورای ساماندهی در مدت قانونی دو سال تحویل و پس از بررسی نهایی می‌تواند به مقامات عالی کشور ارائه شود. در شرایطی نتیجه مطالعات انجام شده توسط تیم تحقیقاتی زیر مجموعه شورای ساماندهی به انتقال پایتخت «نه» می‌گوید که نیمه سال ۹۴ نیز در اولین جلسه همین شورا، علاوه بر ۱۵ نفر عضو تعدادی از کارشناسان حاضر در جلسه نتیجه بررسی اولیه را مطرح و عنوان کردند: اکثریت اعضای حاضر در آن جلسه انتقال پایتخت را راه‌حل مشکلات تهران معرفی نمی‌کنند با این حال گفته می‌شود انتقال پایتخت گزینه مدنظر حسن روحانی است. ریشه این دیدگاه رئیس‌جمهوری به مطالعات زمان ریاست او در مرکز تحقیقات استراتژیک باز می‌گردد.
طی سال‌های گذشته (از سال ۶۸ تاکنون) با احتساب مطالعه اخیر انجام شده از سوی تیم تحقیقاتی شورای ساماندهی، ۷ مطالعه در مورد انتقال پایتخت و ساماندهی شهر تهران در دولت‌ها توسط سازمان‌ها و مراکز تحقیقاتی و سیاست‌گذاری از جمله وزارت راه و شهرسازی و همینطور مرکز تحقیقات استراتژیک انجام شده است. در مطالعه انجام شده از سوی مرکز تحقیقات استراتژیک که در زمان ریاست حسن روحانی بود از برخی شهرها به‌عنوان گزینه پیشنهادی برای انتقال پایتخت نام برده شد. در نتیجه این مطالعات آورده شده که تهران بی‌نظم، پرترافیک، بی‌هویت به لحاظ اجتماعی و ناپایدار به لحاظ مسائل امنیت شهری است. از این رو پیشنهاد انتقال مراکز مهم حکومتی و نهادهای وابسته که ویژگی لازم برای استقرار این مراکز را داشته باشد، می‌دهد.
اما در این مطالعه به پنج علت، گزینه انتقال پایتخت به‌عنوان راهکار حل مشکلات تهران شناخته نشده است.
آن‌طور که در این مطالعه مشخص شده، مشکلات کلان‌شهر تهران از جنسی نیست که با انتقال پایتخت حل شود. دوم آنکه طرح انتقال پایتخت حداقل یک پروسه زمانی ۱۰ ساله زمان می‌برد. از این رو در این بازه زمانی احتمال بروز کمبود منابع، توقف طرح در مسیر اجرا، شکل‌گیری نارضایتی عمومی و تصمیم متفاوت دولت به واسطه جابه‌جایی دولت طی سال‌های آتی وجود دارد. دلیل دیگری که مانع انتخاب گزینه انتقال پایتخت در این مطالعه شده آن است که در حال حاضر مکان شهری مناسب برای پذیرش پایتخت اداری-سیاسی به لحاظ زیرساخت، منابع آب شرب کافی و بناهای ساختمانی مناسب وجود ندارد.
دلیل مهم دیگر آنکه تضمینی برای عدم دچار شدن پایتخت جدید به مشکلات پایتخت قدیم نیز وجود ندارد و نهایتا آنکه با انتقال مرکز
اداری-سیاسی عملا پایتخت چند تکه می‌شود که این وضعیت نه به صلاح پایتخت جدید و نه شهر تهران است. علاوه بر این پنج دلیل برای رد راهکار نخست، این مطالعه ۲۴ تجربه انتقال پایتخت در ۱۰۰ سال اخیر در کشورهای جهان را بررسی کرده که چکیده این سنجش مشخص می‌کند اغلب دولت‌های جهان در کشورهایی که انتقال در آنها رخ داده در دستیابی به اهدافی که با این اقدام دنبال می‌کردند شکست خورده‌اند. این اهداف دست‌کم در چهار گروه مشترک و کلی تقسیم‌بندی می‌شود که شامل ناامن‌بودن پایتخت فعلی در برابر حوادث طبیعی، تراکم بالای جمعیت و ظرفیت بالای جمعیت‌پذیری، انواع مشکلات شهری و زیست‌محیطی پایتخت و اراده رئیس‌جمهوری آن کشور است.
این مطالعه با وجود آنکه به پنج دلیل برای انتخاب راهکار دوم حل مشکلات تهران و کارنامه ناموفق دنیا در انتقال پایتخت اشاره می‌کند، اما تاکید دارد اگر مسوولان عالی رتبه کشور اصرار به انتقال داشته باشند، اجرای این راهکار به چهار پیش‌شرط اصلی نیاز دارد: اول آنکه یک سابقه ذهنی چندین ساله باید در مردم و شهروندان پایتخت و همینطور سایر نقاط کشور برای اجرای این ایده وجود داشته باشد یا آنکه دولت جامعه را برای ایجاد این تحول بزرگ آماده کند. دوم آنکه برنامه‌ریزی بلندمدت و واقع‌بینانه به‌دور از اراده شخصی مقامات لازم است. همچنین طرح انتقال باید برنامه بزرگ تحول اقتصادی داشته باشد. پیش‌نیاز چهارم که می‌تواند توام با هر سه پیش‌نیاز اول مطرح شود نیز لحاظ بودجه و منابع لازم برای این طرح است که دست‌کم اجرای آن ۱۰ سال زمان‌بر است.
البته کارشناسان عنوان می‌کنند حتی اگر بحث بودجه و آمادگی اجتماعی فراهم شود، انتقال مراکز اداری- سیاسی به معنی انتقال کامل پایتخت نیست. بنابراین این انتقال باید در اطراف شهر تهران باشد. این در حالی است که در اطراف شهر تهران به جز شهرهای جدید فعلا منطقه شهری مناسب برای پذیرش مراکز اداری-سیاسی وجود ندارد. با این وجود شهرهای جدید نیز با دو چالش آب شرب و خدمات زیرساختی مواجه هستند. همینطور چالش دیگر که حتی سکونت خانوارها در شهرهای جدید را با مشکلات حاد روبه‌رو کرده، نبود شبکه حمل و نقلی سریع و کارآمد است. بنابراین از این لحاظ هم نتیجه این مطالعات مشخص می‌کند انتقال مراکز اداری-سیاسی با وضعیت موجود امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل گزینه دوم یعنی ساماندهی را به جای انتقال پایتخت برای حل مشکلات شهر تهران پیشنهاد می‌دهد.
تیم مطالعه‌کننده شورای ساماندهی، در بررسی مشکلات شهر تهران به این موضوع تاکید کرده است که تهران فقط کلان‌شهر تهران نیست به عبارت دیگر آنچه به‌عنوان مشکلات شهر تهران منجر به افت شدید کیفیت زندگی در پایتخت و نبود رضایت زندگی در این کلان‌شهر مطرح می‌شود، محدود به محدوده فیزیکی کلان‌شهر تهران نیست بلکه این مشکلات ناشی از پیوند ناخواسته کلان‌شهر تهران با ۶۰ شهر و ۲۲شهرستان واقع در استان‌های تهران و البرز است. در حال حاضر بارعمده شهرها و شهرستان‌های واقع در این دو استان، روی دوش تهران است.
به‌طوری که تهران اگرچه کمتر از ۹ میلیون نفر جمعیت دارد اما جمعیت روز آن از مرز ۱۱ میلیون نفر گذشته که به معنی آن است که بخش زیادی از افرادی که در سایر شهرها زندگی می‌کنند برای کار و فعالیت وابسته به شهر تهران هستند و از خدمات آن نیز استفاده می‌کنند. از این رو در مجموعه شهری تهران-البرز، شهری را نمی‌توان پیدا کرد که ساکنان آن از رفتن به تهران در طول حداکثر یک هفته بی‌نیاز باشند. در حال حاضر نیز جمعیت این مجموعه شهری به حدود ۱۶ میلیون نفر رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۵ جمعیت آن به ۲۰ میلیون نفر برسد. تیم مطالعه‌کننده شورای ساماندهی در تعریف صورت مساله شهر تهران ۳۵ مشکل اصلی را شناسایی کرده که بحث آب، آلودگی هوا، بحران شهری و جمعیت از مهم‌ترین این مشکلات است.
در بسته جایگزین انتقال پایتخت که از سوی تیم مطالعه‌کننده شورای ساماندهی تدوین شده، در ابتدا اشاره شده مجموعه شهری تهران-البرز باید مجددا ساماندهی شوند به این معنی که به لحاظ کارکردهای شهری، تقسیمات کشوری، ساختار دولت و ساختار شهرداری بازتعریف شوند. از این رو پیشنهاد شده است که دوگانگی مدیریتی تهران و کرج از میان برداشته شود چون در واقعیت این دو با یکدیگر پیوند مستمر دارند.
از دیگر پیشنهادهای ارائه شده در این بسته آن است که تقسیمات کشوری برای این دو استان تا سطح شهرستان متوقف شود، شهردار شهرستان تشکیل شود و همزمان تعداد شهرستان‌ها از ۲۲ به ۸ شهرستان بزرگ کاهش پیدا کند. در عین حال تمامی ادارات دولتی زیرنظر شهردار شهرستان روند و فعالیت‌های سیاسی و امنیتی از مسوولیت‌های مدیریت شهری جدا و در اختیار فرمانداران قرار گیرد. یکی دیگر از پیشنهادهای این بسته نیز شکل‌گیری به فوریت سیستم حمل و نقل همگانی سریع و ارزان‌قیمت(شبکه ریلی) مابین ۶۱ شهر است، تا امکان سکونت در شهرهای اطراف تهران و کرج که در حال حاضر کاربری‌های سکونتی آنها بلااستفاده مانده جذاب شوند.
تیم تحقیقاتی معتقد است که جذاب شدن سکونت شهرهای اطراف، موجب کاهش تراکم جمعیت در شهر تهران می‌شود. یکی از نکاتی که تیم مطالعاتی برای کاهش مشکلات شهر تهران در جریان ساماندهی مجموعه شهری تهران-البرز به آن اشاره کرده آن است که از شکل‌گیری مراکز جدید جمعیتی در این مجموعه شهری باید جلوگیری شود و در عین حال با بارگذاری بیشتر جمعیت ناشی از ساخت وساز در شهر تهران مخالفت صورت گیرد. این بسته پیشنهادی در پایان، یک هشدار را به مسوولان و مقامات تصمیم‌گیرنده برای حل مشکلات شهر تهران داده است که اگر مقامات عالی رتبه کشور و اعضای شورای ساماندهی به فکر سازماندهی تهران و شهرهای اطراف نباشند، تداوم وضعیت موجود، بحران‌زا خواهد بود.
