به گزارش طاهره نصر/ عصر فارس؛از مهمترین اقدامات در فرایند مدیریت بحران در سطح ملی تدوین سیاستهایی است که باید در تدوین برنامههای توسعه مورد توجه قرار گیرد. این امر هم در چشمانداز بیست ساله نظام جمهوری اسلامی ایران و هم در سیاستهای کلی نظام توسعه است. چالشهای موجود در زمینه کاهش اثرات بلایا را میتوان در مدیریت دانش و آموزش، کاهش عوامل خطر اصلی، آمادگی جهت واکنش مؤثر و بازسازی، قانونگذاری و سیاستگذاری، شناسایی خطرات، ارزیابی و هشدار زودهنگام مطرح نمود. پیشگیری در واقع به معنای پیشگیری از وقوع زلزله نیست، بلکه پیشگیری بعضی آسیبها، خسارات و عوارض بعدی میباشد. با توجه به عوامل مؤثر در دستیابی به هدف یعنی چهار مقوله فرهنگ (خواستن)، دانایی (دانش)، توانایی (سرمایه و فنآوری) و ساختار (قوانین و ضوابط) در رابطه با پیشگیری و کاهش آسیبها لازم است که موارد زیر در حیطه مهندسی ساختمان مورد توجه قرار گیرند:
اجتناب از ساخت و ساز در مناطق با خطر لرزهای بالا، رعایت آخرین استانداردها در ساخت و ساز، تعمیر و نگهداری و بهرهبرداری صحیح از سازههای موجود، سهولت امدادرسانی و عملیات بازسازی، تهیه نقشه گسلهای شهری، متمرکزسازی تمامی سازمانها و ارگانها، بهسازی ساختمانهای آسیبدیده از زلزله، ایمنسازی ساختمانهای موجود در مقابل زلزله، مقاومسازی، طراحی شهری اصولی با توجه به مکانهای باز یا خالی همراه با وسایل اورژانس کافی، شبکه راهها و زیرساختها که هم عامل تخریب ثانویه نباشند و هم بتوانند در تسهیل شهر مؤثر باشند و سازمان و تشکیلات از پیش اندیشیده شده.
بیش از 30 درصد از درآمد سرانه ملی کشور صرف ساخت و ساز و تأمین مسکن میشود و این در حالی است که عمر مفید ساختمان در ایران کمتر از 40 یا 50 سال میباشد. قابل ذکر است که در کشورهای توسعهیافته میانگین عمر ساختمانها به بیش از صد سال میرسد. بنابراین میتوان گفت تفاوت پایین بودن عمر ساختمانها در ایران و بالا بودن عمر ساختمانها در کشورهای توسعهیافته نشانگر هدررفت سرمایه ملی در بخش ساختمان است. این نکته قابل توجه است که کشور ما کشوری زلزلهخیز است. بنابراین پایداری ساختمانها و مقاوم بودن آنها باید مدنظر باشد. زیرا در مواجهه با زلزلهای شدید یا متوسط، خسارات بسیار سنگینی به کشور وارد خواهد شد. بنابراین استفاده از مصالح مرغوب و استاندارد میتواند در طول عمر ساختمانها بسیار مؤثر باشد.
از طرفی، علیرغم تأکید سازمان نظام مهندسی مبنی بر استفاده از مصالح مرغوب و استاندارد در برخی موارد شاهد تولید مصالح غیر استاندارد و استفاده از آن در صنعت ساخت و ساز هستیم که این موضوع موجب کاهش شدید عمر ساختمانها در کشور شده است. عامل دیگری که میتواند در کیفیت ساخت و ساز تأثیرگذار باشد توجه به وجود سازنده دارای صلاحیت و متخصص است که نظارت او بر نحوه ساخت و ساز و نحوه استفاده از مصالح بسیار تأثیرگذار است.
مصالح خوب و استاندارد، نظارت دقیق سازندگان و ناظران بر اجرای کار، رعایت ضوابط فنی و استفاده از نیروی فنی ماهر و باصلاحیت از مهمترین عوامل تحکیم ساختمانها است. باید نظارت دقیق بر تولید مصالح ساختمانی استاندارد مورد توجه قرار گیرد. در کشور شرایط تولید مصالح به صورت استاندارد وجود دارد بنابراین باید با ایجاد شرایط لازم، این بستر را گسترش داد تا مصالح مرغوب در ساختمانها استفاده گردد. همچنین در راستای توجه به مهندسی ارزشی باید مبانی استانداردسازی در مهندسی مدتوجه قرار گیرد.
از منظر حقوقی نیز، پیشینه و ریشه اصلی توجه به موضوع مسکن را باید در اسناد فرادست و بویژه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران جستجو کرد. در این ارتباط اصول 31 و 43 قانون اساسی بطور خاص برروی موضوع مسکن تمرکز و تأکید کرده است. در اصل 31 قانون اساسی آمده است: داشتن مسکن متناسب با نیاز، حق هر فرد و خانواده ایرانی است ..
قانون برنامه چهارم توسعه نیز دولت را مکلف ساخته تا در راستای اجرای اصل 31 قانون اساسی کشور برای تأمین مسکن مناسب از ایجاد و بهره‌گیری از مشارکت تشکل‌ها، انجمن‌ها و غیره حمایت کند. لایحه برنامه پنجم توسعه نیز بر ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن با استفاده از رویکردهای مشارکتی تأکید شده است. در سند چشمانداز جمهوری اسلامی ایران نیز اگرچه بطور مستقیم به موضوع مورد بررسی اشاره نشده لکن برخی از بندهای آن بطور خاص در ارتباط با مسکن و شرایط کیفی زیست و سکونت شهروندان تأکید دارد.
مبحث 22 مقررات ملی ساختمان نیز به تعمیر و نگهداری ساختمان اختصاص یافته است. در این مبحث به ساختمان به عنوان یک سرمایه ملی اشاره شده و ضرورت کنترلهای لازم پس از ساخت آن را به عنوان ضرورت لازم برای گریز از خسارات جبران ناپذیر بر اقتصاد کشور دانسته است. در این مبحث همچنین موارد زیر بیان شده است: اجزای ساختمان شامل بخشهای مختلف معماری، سازه، تأسیسات برقی و تأسیسات مکانیکی در طول عمر مفید خود، بر اثر عوامل ناشی از شرایط جوّی و خطرات طبیعی مانند زلزله، سیل و طوفان، قصور در نگهداری، بهرهبرداری نامناسب، عدم کنترل و بازرسی های ادواری از شرایط بهره برداری تأسیسات برقی و مکانیکی و پایداری قطعات نما و سایر اجزای الحاقی ساختمان، عدم کنترل شرایط پی، خاک زیر شالوده و دیوارهای بناهایی که در مجاورت ساختمانهای در حال ساخت یا تجدید بنا هستند، ممکن است دچار فرسودگی زودرس و از دست دادن عملکرد صحیح خود از نظر ایمنی و بهداشت شوند. از این رو برای نگهداری از ساختمان و اجزای آن نیاز به تدوین و ترویج ضوابط و مقرراتی است تا بر اساس آن، اشخاص ذیصلاحی که در این مبحث تعیین شدهاند، بتوانند عملکرد صحیح ساختمان را در طول عمر مفید آن کنترل نموده و در صورت نیاز اقدام به تعمیر یا تقویت اجزای آسیب دیده نمایند.
همانطور که ملاحظه می‌گردد، ساختمان در تمام قوانین و مقررات و اسناد فرادستی کشور قابل توجه است. امّا مسکن و کیفیت محیط زندگی خانواده‌ها در قوانین مختلف کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و بر این اساس ضروریست تا برنامههای مناسب برای حل مشکلات مختلف فراروی بخش مسکن در سازمان‌های مختلف با رویکردهای جامع تدوین و طراحی گردد.
اما در حالی که در کشور قوانین و مقررات متعدد وضع شده است، چرا در زلزله اخیر غرب کشور بیشترین خسارت را مسکن دیده است؟
با نگاهی به تصاویری که از تخریبهای بسیاری از ساختمان ها در این زلزله اتفاق افتاده است موارد زیر را میتوان از عوامل تأثیرگذار در میزان تخریب این زلزله دانست:
استفاده از مصالح غیر استاندارد در بسیاری موارد (به طور مثال میتوان به از همپاشیدگی بتن اشاره کرد که به دلیل کیفیت پایین سیمان است)،
عدم اجرای صحیح قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان،
عدم اجرای صحیح مباحث مقررات ملّی ساختمان (به طور مثال میتوان به عدم وجود دیوار برشی در بعضی ساختمانها اشاره کرد هر چند سازهها سالم باقی مانده است، کمانش ستونها به دلیل فاصله زیاد خاموتها از هم، اجرای تیرهای قوی در برابر ستونهای ضعیف، عدم خاموتگذاری ویژه و ترکهای برشی، عدم استفاده از والپست در دیوارنما و ریزش کامل نما بدون آسیب به اسکلت، بند نکردن صحیح دیوارها یا مهارنکردن پنجرهها، عدم اتصال صحیح دیوارهای پیرامونی و نما با سازه و عدم مهار آن، عدم اتصال دیوارهای خارجی به اتصالات سازه به تبع عدم توجه به طراحی جزییات اجرایی مهار دیوارهای پیرامونی در نقشههای ساختمانی اشاره کرد)،
کیفیت پایین مسکن مهر به دلیل نداشتن مجری صاحب صلاحیت (قابل ذکر است که در بند 9 آییننامه ماده 33 به لزوم بکارگیری مجریان ذیصلاح در ساخت و ساز تأکید شده است)،
عدم توجه به مطالعات ژئوتکنیک برای ساخت مسکن مهر و عدم توجه به مقاومت زمین و نوع خاک منطقه
و ...
به یاد داشته باشیم که ایران کشوری است که بر خط زلزله قرار گرفته و خطر هر لحظه در کمین است. از نگاه مهندسی به زعم اینجانب نظارت مرحله‌ای پاسخگوی نیازهای حوزه ساخت‌وساز نیست. نظارت مقیم برای ساختمانها بسیار قابل توجه است و میتوان افزایش دوام سرمایه‌های مردم، افزایش عمر ساختمانها، رعایت حقوق بهره‌بردار و... را از نکات مثبت نظارت مقیم دانست. علاوه بر آن در نظارت مقیم تمامی اتفاقات و مصالح ساختمان تحت کنترل ناظران صاحب صلاحیت قرار می‌گیرد.
دستیابی به ساختمان دارای کیفیت، فرایندی است که در آن تولید‌کننده مصالح ساختمانی، مهندسان، کارگران ماهر، دستگاه کنترلی و حاکمیتی از جمله شهرداری، وزارت کشور و وزارت مسکن و... نقش دارند و قطعا هرکاری که با حداکثر مشارکت برای انجام مسئولیت‌های محوله به نتیجه برسد، مثبت خواهد بود.
امروز باید برای بحران فردا آمادگی لازم را کسب کرد. مبحث زلزله آنقدر بزرگ است که کاهش اثرات آن فقط از عهده یک سازمان و ارگان خاص برنمیآید بلکه یاری و همدلی تمام دستگاهها را میطلبد.
