شهر پرآسیب، شهرداری بدون برنامه !
نیره خادمی| شهرداری تهران از زمان غلامحسین کرباسچی با تأسیس سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران و راه‌اندازی فرهنگسراها وارد حوزه‌های اجتماعی شد، در دوره محمدباقر قالیباف با ورود نه چندان موفق به محله هرندی، آسیب‌های اجتماعی به صدر رسانه‌ها آمد و حالا مدیریت شهری جدید اگر چه بسیار کند و منفعل است اما رویکرد تازه‌ای در حوزه مسائل و آسیب‌های اجتماعی دارد؛ رویکردی که به گفته رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران، در کنار پرداختن به آسیب‌های اجتماعی، مسأله سلامت و پیشگیری را هم در دستور کار خود قرار داده است.
محمدباقر قالیباف، شهردار سابق تهران وقتی با بودجه ٤٠٠ میلیاردی وارد محله هرندی شد، قصد داشت با کاهش آسیب‌های اجتماعی تحولی در این محله ایجاد کند اما خیلی زود اعضای شورا خبر از شکست طرح گرانقیمت شهرداری دادند و مجتبی شاکری، عضو کمیسیون اجتماعی شورا یکی از افرادی بود که بارها از این طرح میلیاردی انتقاد کرد؛ چرا که بعد از ورود شهرداری به محله هرندی مشخص شد که آسیب‌های اجتماعی محله به مناطق دیگر شهر تهران منتقل شده است. بزرگترین مسأله اعضا در آن زمان، نداشتن پیوست و برنامه برای این طرح بود اما آنچه از آن زمان یادگار ماند، نام پر سر و صدای محله هرندی بود، همراه با بازار کساد مردمی که در آن محله خانه داشتند.
شهرداری به مسأله اعتیاد، کارتن‌خوابی و کودکان کار وارد شد در حالی که برنامه پنج‌ساله دوم شهرداری تهران مسائلی مانند توسعه رفاه اجتماعی، شهر دوستدار کودک و سالمند و کاهش آسیب‌های اجتماعی را بر عهده شهرداری گذاشته بود اما در قانون شهرداری‌ها سرفصل خاصی و ویژه‌ای برای مسائل اجتماعی وجود ندارد. حسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس شهری در گفت‌وگو با «شهروند» درباره کار مطالعاتی و اقدام‌سنجی شهرداری در وزارت کشور می‌گوید: «در این مطالعات مشخص شد که شهرداری به این معنا سازمانی اجتماعی نیست بلکه بیشتر مسئولیت‌های خدماتی و عمرانی دارد. درواقع پرداختن به مسائل اجتماعی در دهه ٧٠ به بعد در شهرداری شروع شد چون در قانون شهرداری‌ها که سال ١٣٣٢ نوشته شده است، توجه زیادی به مسائل اجتماعی نشده است.» او البته معتقد است که نفس ورود شهرداری‌ها به حوزه اجتماعی براساس اقدامات و مصوبات شورای شهر تهران است: «شورا سیاست‌ها را به شهرداری می‌دهد و آن را موظف به پیگیری می‌کند.
این سیاست‌ها در دوره کرباسچی با تاسیس فرهنگسراها شروع شد و در دوره قالیباف بیشتر به حمایت از مداحان اختصاص یافت و مبالغ زیادی هم برای آن صرف شد؛ اما به طور مشخص شهرداری سیاست دقیقی درباره مسائل اجتماعی ندارد.» جاجرمی به وضعیت شهرداری‌ها در کشورهای دنیا اشاره می‌کند که در این زمینه الزام ورود جدی دارند چون مدیریت یکپارچه شهری در آن اعمال شده است: «در ایران اما مدل شهرداری‌ها کهنه است، بنابراین قدرت و بودجه زیادی ندارند و منابع بین دستگاه‌های مختلف پخش است.» او معتقد است که قانون شهرداری‌ها باید براساس واقعیت‌های روز شهری و کلانشهرها به‌روز شود.
آسیب‌های اجتماعی مسکوت مانده است
بر اساس برنامه پنج‌ساله دوم شهرداری تهران موظف است که برنامه‌هایی را برای کاهش آسیب‌های اجتماعی انجام دهد؛ برنامه‌ای که البته دست‌پخت شهردار سابق تهران بود. در ماده ١٠٤ این برنامه، شهرداری تهران موظف است برای توسعه رفاه اجتماعی، اجرایی‌کردن مصوبات شورای اسلامی شهر تهران به‌ویژه مصوبات شهر دوستدار کودک، شهر دوستدار سالمند، توسعه کارآفرینی، مهار کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی، کارگران فصلی و ساختمانی، گروه‌های آسیب‌پذیر کم‌توان و معلول و سایر مصوبات مربوطه با همکاری سازمان‌های دولتی، غیردولتی و نهادهای مدنی اقدامات زیر را به انجام رساند.
الف) تهیه و اجرای سند جامع رفاه اجتماعی با رویکرد خدمات اجتماعی برای اقشار در معرض آسیب و آسیب‌دیده به‌ویژه جوانان. ب) اجرای مصوبه پیشگیری، کاهش و کنترل آسیب‌های اجتماعی. ت) توسعه، نگهداری و ارتقای کیفیت ارایه خدمات اجتماعی در مراکز خدمات اجتماعی به گونه‌ای که تعداد این مراکز از ۷ مرکز حاضر به ۲۲ مرکز (به ازای هر سال برنامه ۳ مرکز) تا پایان برنامه برسد و کلیه خدمات اجتماعی مرتبط با اهداف را در سطح هر منطقه این مرکز پوشش دهند. ض) شهرداری تهران موظف است در راستای ایجاد شور، نشاط، خلاقیت، رشد و تعالی کودکان و اجرایی‌کردن مصوبات شورای اسلامی شهر تهران از قبیل شهر دوستدار کودک و ضرورت ساماندهی کودکان آسیب‌دیده با همکاری نهادها و دستگاه‌های ذیربط و سازمان‌های دولتی و غیردولتی. همچنین در بخش دیگری از این برنامه به تهیه برنامه جامع شناسایی کودکان آسیب‌دیده و آسیب‌پذیر از قبیل کودکان کار و خیابان بی‌سرپرست اشاره بود که هیچ‌گاه به صورت موفقی انجام نشد.
فاطمه دانشور، رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر چهارم بود که در آن دوره تذکرات زیادی برای حوزه آسیب‌های اجتماعی مطرح می‌کرد. او در گفت‌وگو با «شهروند» از مصوباتی می‌گوید که در دوره گذشته برای حل معضلات آسیب‌های اجتماعی داشته‌اند اما حالا ماجرا مسکوت مانده است. رئیس کمیته اجتماعی چهارمین دوره شورای شهر تهران معتقد است که مدیریت شهری گذشته به دلیل حساسیت‌هایی که شورا داشت به مسأله آسیب‌های اجتماعی ورود جدی‌تری داشت: «در حال حاضر مدیریت شهری تنها ادامه‌دهنده سیاست‌های دوره گذشته است و این حوزه به‌طور مشخصی کم‌فروغ شده است که البته دلایل این بی‌توجهی‌ها هم اصلا مشخص نیست.»
بامداد سه‌شنبه، هفتم شهریور امسال شهردار تهران در پایان نخستین روز کاری خود بعد از بازدید شبانه از محلات مولوی، بازار، شوش، اوراقچی‌ها و هرندی گفت: «روز دوشنبه با وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی جلسه‌ای داشتم که بخشی از موضوعات این جلسه مرتبط با آسیب‌های اجتماعی بود. در این جلسه علاوه بر بررسی توسعه شبکه بهداشت در شهر تهران درباره بخشی از آسیب‌های اجتماعی نیز مذاکراتی صورت گرفت چرا که وزارت بهداشت و درمان و سایر ارگان‌های مرتبط می‌توانند در جهت کنترل این آسیب‌های اجتماعی کمک کنند تا برنامه‌های مشترکی را به اجرا بگذاریم.» او بعد هم از احتمال برگزاری جلسه‌ای با وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی خبر داد: «علاوه بر این، مذاکره تلفنی با وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی درباره موضوع اعتیاد، تکدی‌گری و کودکان کار در شهر تهران داشتم و قرار شد طی چند روز آینده جلسه‌ای با حضور مسئولان ذیربط از دو دستگاه با یکدیگر داشته باشیم تا مقدمات تهیه تفاهمنامه‌ای برای همکاری‌های مشترک را آماده کنیم.»
چند روز بعد در بیست‌و‌یکمین روز شهریور محمدعلی نجفی با وزیر رفاه جلسه‌ای داشتند تا درباره آسیب‌های اجتماعی سخن بگویند. ساعتی بعد علی ربیعی، سرزده به میان اعضای شورای شهر تهران رفت و درباره تصمیماتی که با شهردار گرفته‌اند، توضیحاتی داد: «قرار است کمیته‌ای با همکاری شهرداری تهران و به منظور بررسی ویژه آسیب‌های اجتماعی پایتخت تشکیل شود. ما به دنبال آن هستیم تا با کمک شهرداری، خدمات پشت چراغ قرمز و چهارراه‌ها که عمدتا توسط کودکان و متکدیان عرضه می‌شود را در قالب «مشاغل خدماتی» تعریف کرده و حتی تعاونی برای آنها ایجاد کرده و آنها را تحت پوشش قرار دهیم.» او در ادامه گفت: «ظاهر شهر تهران از نظر وجود معتادان متجاهر و متکدیان به هم ریخته است و سعی داریم با کمک سازمان بهزیستی، شهرداری و ناجا در قالب تفاهمنامه‌ای، برنامه‌های خود را جلو ببریم تا چهره شهر را از تکدی‌گری پاک کنیم؛ بدین منظور هماهنگی‌هایی نیز با دادگستری انجام شده، به گونه‌ای که اگر کودک کاری برای بار دوم جمع‌آوری شود، ضمن نگهداری آن، به خانواده‌اش اخطار می‌دهیم و اگر برای بار سوم ساماندهی شود، کودک به مدت طولانی‌تری نگهداری می‌شود.»
فاطمه دانشور حالا با گذشت بیشتر از ٧ ماه از آغاز این دوره از مدیریت شهری تهران پس از یادآوری این جلسات توضیح می‌دهد: «مسکوت‌ماندن این حرف‌ها و تفاهمنامه‌ها نشان می‌دهند که مدیریت شهری موضوع آسیب‌های اجتماعی را جدی نگرفته است.» رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر چهارم ادامه می‌دهد: «ما مصوبات زیادی در حوزه آسیب‌های اجتماعی به ویژه معتادان متجاهر به تفکیک زنان، مردان و کودکان و مسأله متکدیان داشتیم اما حالا هیچ جلسه‌ای که نشان دهد مصوبات گذشته در حال پیگیری است، برگزار نمی‌شود.
در مصوبات شورا پیش‌بینی شده بود که برای اجرا، یک‌سری جلسات با دستگاه‌های مسئول ازجمله دستگاه‌های دولتی و نیروی انتظامی برگزار شود اما تاکنون هیچ گزارشی از این جلسات وجود نداشته است، آن هم در شرایطی که نیروی انتظامی تعامل جدی با شهرداری ندارد.» دانشور از همکاری نکردن شهرداری تهران با نهادهای غیر دولتی فعال در حوزه آسیب‌های اجتماعی گلایه می‌کند: «ان.جی.اوهایی از شهرداری درخواست کمک و همکاری کرده‌اند اما شهرداری مشخصا گفته است که آسیب‌های اجتماعی در حوزه کاری این نهاد نیست.
این در حالی است که ستاد سازماندهی سازمان‌های مردم‌نهاد سالانه ٤ میلیارد تومان بودجه دارد، اما تاکنون گزارشی درباره میزان کارکرد آن نداده‌اند.» رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران در دوره چهارم در ادامه به حساسیت مقام معظم رهبری درباره آسیب‌های اجتماعی اشاره می‌کند و می‌گوید که هیچ‌کدام از دستگاه‌ها در برابر این نگرانی اقدام عملی انجام نداده‌اند که تأثیرات آن را ببینیم: «در دوره مدیریت شهری هم اگرچه شهرداری سر و صدای زیادی در حوزه آسیب‌های اجتماعی به راه انداخت اما واقعیت قضیه این بود که هر بار بودجه‌ای اختصاص می‌یافت، کودکان و آسیب‌دیدگان را جذب می‌کردند اما دوباره رها می‌شدند، یعنی باز هم اقدامات قهری در اولویت بود.»
او دلیل این ناکامی‌ها را استفاده شهرداری‌ها از افراد غیر متخصص و بدون برنامه در حوزه اجتماعی می‌داند: «مدیران شهری هنوز هم این را باور ندارند که حل شدن آسیب‌های اجتماعی نیاز به افراد متخصص دارد. شهرداری در حوزه ساماندهی مسائل اجتماعی زمان زیادی را از دست داده است، مخصوصا با انتصاب آقای صالحی به‌عنوان معاون فرهنگی - اجتماعی که هیچ پیگیری هم برای آسیب‌های اجتماعی نداشت و در نهایت هم استعفا کرد.
یعنی بزرگترین سرمایه که زمان است در این پروسه از دست رفته است.» دانشور دلیل بی‌نتیجه ماندن اقدامات شهردار گذشته در حوزه آسیب‌های اجتماعی را اجرای طرح‌های بدون مطالعه و پژوهش می‌داند: «در آن زمان هم بیشتر برخوردها هیجانی و سلیقه‌ای بود و قالیباف، شهردار سابق تهران در نهایت هم نتوانست برای آن راه حل ارایه دهد، در حالی که راه حل، استفاده از نظرات کارشناسی و افراد متخصص در سازمان خدمات اجتماعی شهرداری و افزایش سهم بودجه آسیب‌دیدگان اجتماعی بود. اقدامات شهردار سابق اما سروصدای زیادی هم ایجاد کرد که باعث شد «ان.جی.او»ها پای کار بیایند اما با وجود این، در مدیریت شهری جدید نه سروصدایی هست و نه اقدام عملی.»
او راه‌اندازی مراکز بهاران را یکی از ایده‌های خوب مدیریت شهری سابق می‌داند که البته به مرحله اجرا نرسید: «فقط یک مرکز مربوط به زنان داشتیم. یک مرکز دیگر هم راه‌اندازی شد، اما در ادامه بسته شد.» دانشور درباره سهم بودجه آسیب‌های اجتماعی می‌گوید: «سهم کودکان کار در سال ٢ میلیارد تومان و سهم زنان سرپرست خانوار ٨ میلیارد تومان بود که خیلی کم است. البته بخشی از بودجه ساماندهی سازمان‌های مردم‌نهاد هم در دوره مدیریت سابق برای کمک به هیأت‌ها صرف می‌شد.» او در نهایت از شورای شهر پنجم و کمیته اجتماعی آن می‌خواهد که درباره فعالیت‌هایشان برای حل آسیب‌های اجتماعی گزارش دهند تا بدانیم در این ٧ ماه چه کردند. شهرداری هم باید حوزه اجتماعی را جدی بگیرد.
شورای گذشته درباره اقداماتشان گزارشی نداده‌اند
حالا باید دید مدیریت شهری در عمل چه اقداماتی در حوزه آسیب‌های اجتماعی داشته است و اصلا اعتقادی به ادامه روندهای گذشته در برابر مسائل این‌چنینی دارد یا خیر؟ الهام فخاری، رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «شهروند» در این‌باره حرف‌های زیادی دارد. او درباره اقدامات شورای جدید برای آسیب‌های اجتماعی به نگاه ویژه و جدید مدیریت شهری اشاره می‌کند و می‌گوید که تمرکز شورای جدید جز آسیب‌های اجتماعی، نگاهی هم به پیشگیری دارد. او درباره بخش‌هایی از اقدامات کمیته اجتماعی شورای شهر تهران توضیح می‌دهد:
«ما در بخشی از کار قرار است به مرور مصوبات دوره گذشته برای آسیب‌های اجتماعی بپردازیم. بعضی از مصوبات، الزام‌های مدت‌دار دارد که باید ظرف مدت مشخصی اقداماتی از طرف شهرداری تهران صورت می‌گرفت که این بررسی‌ها کمک می‌کند تا بدانیم در چه شرایطی قرار داریم و کدام مصوبات متوقف شده است؟ کجاها متوقف شده است یا کدام مصوبات اجرا نشده است؟» فخاری از ارایه نخستین گزارش کمیته اجتماعی در سال ٩٧ خبر می‌دهد: «این گزارش ارزیابی مصوبات شورا در دوره‌های گذشته در حوزه آسیب‌های اجتماعی و به ویژه شهر دوستدار کودک است و جدولی کامل از این اقدامات به شورا داده خواهد شد.» رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران می‌گوید: «بسیاری از اقدامات حوزه اجتماعی میان‌بخشی است و دستگاه‌های زیادی در این زمینه وظیفه دارند. البته در حوزه اجتماعی از شورای قبل مستندات مکتوب و مشخصی در اختیارمان قرار نگرفته است، بنابراین درحال بررسی اسناد موجود در دبیرخانه هستیم و اقدامات اجتماعی هم فعلا در همان مسیر قبلی در حرکت است.»
فخاری معتقد است که در زمان شهرداری محمدباقر قالیباف، حساسیت زیادی در حوزه آسیب‌های اجتماعی ایجاد شد اما در عمل برنامه‌های اجرایی نتوانست به‌طور کامل به مسائل هرندی بپردازد، چون برنامه‌ها متناسب با شرایط محلی برنامه‌ریزی نشده بود، ضمن این‌که همکاری گروه‌های متخصص در این حوزه که همکاری نظام‌مندی داشته باشند، ایجاد نشد: «البته در کل، این اقدامات چندان هم بی‌اثر نبود و قطعا درگیر شدن سازمان‌های نهادها و بیشتر دیده شدن فعالیت‌های آنان حاصل حساس‌سازی آن دوره بود که ارزشمند است. اما کمیته اجتماعی شورا آسیب‌شناسی این موضوع را در دستور کار دارد تا مشخص شود با وجود هزینه گزاف، چرا به حل مسأله هم نزدیک نشده‌اند.»
او علت دیگر حل نشدن مشکلات محله هرندی را استمرار مشکلات اقتصادی، مهاجرت و اقتصاد ناسالم می‌داند: «رویکرد مدیریت شهری گذشته در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی درست بود، چون مدیریت شهری مجموعه خدمات اجتماعی است و اولویت اجتماعی بودن آن مهم است، اما اختلاف نظر در این‌که آیا رویکرد اجتماعی باید متمرکز بر آسیب‌ها باشد یا بر بخش پیشگیری یا توان‌افزایی جامعه کمتر آسیب دیده، وجود دارد.» این عضو شورای شهر در نقد اقدامات مدیریت شهری سابق برای مبارزه با آسیب‌های اجتماعی هم توضیح می‌دهد: «تجربه گذشته نشان داد تمرکز بر حوزه آسیب پاسخ نداده است، آن هم در شرایطی که دستگاه‌های زیادی مسئولیت در این‌باره دارند.
برای حل آسیب‌های اجتماعی زیرساخت‌های اقتصادی باید اصلاح شود چون تمام توان و انرژی شهرداری را صرف خود می‌کند، اما طوری که انتظار می‌رود نمی‌تواند اثرگذار باشد. البته به معنی این نیست که اقدامات متوقف شود اما نباید فقط تمرکزمان روی آسیب باشد و باید برای حوزه سلامت و پیشگیری، اقدامات توان‌افزایی و آموزش را برای گروه‌های در معرض آسیب داشته باشیم.» فخاری معتقد است که باید از تجربه گذشته درس بگیریم، چون شهرداری با صرف هزینه زیاد خیلی درگیر شد: «اگر در این دوره اولویت را سلامت، آموزش و پیشگیری قرار دهیم، بهتر است و باید در کنار پرداختن به آسیب‌ها، پیشگیری، آموزش و سلامت نسبت به گذشته بیشتر شود، به همین دلیل هم ما برای نخستین‌بار سرفصل سلامت اجتماعی، بهبود سبک زندگی و بهداشت روان را در بودجه سال ٩٧ آوردیم که نشان‌دهنده توجه بیشتر به این حوزه است.»
به گفته او، بخشی از این حساسیت‌ها هم به شورا برمی‌گردد که چقدر این مسائل را برای مدیریت شهری روشن کند: «ما درعین حال که به زخم‌های شهر می‌پردازیم اگر به‌طور دایم بخواهیم کاستی‌ها و زخم‌های شهر را برای مردمی که در آن زندگی می‌کنند، بازگو کنیم در آینده امیدواری و انگیزه بهبود تخریب از بین خواهد رفت، بنابراین باید در پرداختن به این مسائل مرز دقیق و درستی داشته باشیم تا دچار فرسودگی نشویم و مردم از اصلاح امور ناامید نشوند.» او هم مثل فاطمه دانشور معتقد است که روند انتصابات در معاونت فرهنگی و اجتماعی باعث کندی روند پرداختن به حوزه آسیب‌های اجتماعی شد: «مدتی که دکتر صالحی‌امیری خدمت کردند، کوتاه بود و بخشی از این کاستی به این موضوع برمی‌گردد، ضمن این‌که هنوز بدنه فرهنگی و اجتماعی شهرداری از دوره قبل هستند.
پرکاری و کم‌کاری در این حوزه با همان افراد سابق انجام شده است، بنابراین بیشترین تغییرات را باید بعد از انتصابات این حوزه ارزیابی کنیم.» فخاری درباره دیدار وزیر رفاه و شهردار و قول کار تشکیلاتی هم می‌گوید که هنوز هیچ کمیته‌ای تشکیل نشده است: «معتقدم با تشکیل کمیته جدید مسأله حل نمی‌شود، ساختار و سازمان هست، زیاد هم هست اما این‌که سیستم یکپارچه و هم‌افزا باشد، مسأله ماست. اصل این است که سیاست‌گذاری درستی انجام و به سازمان‌های مردم‌نهاد کمک شود.»
در هفته‌های نخست آغاز فعالیت شهرداری هم طرح جمع‌آوری کودکان کار و خیابان از سوی دستگاه‌های دولتی انجام شد که شهرداری هم در آن مشارکت داشت، اما از آن‌جایی که باز هم برخورد قهری بود، اعضای شورا نسبت به آن انتقاد کردند.
الهام فخاری یکی از اعضایی بود که مخالف این مشارکت بود: «براساس آیین‌نامه شورا و شهرداری تصدی و همکاری شهرداری در این طرح جزو وظایف نبوده و به علت پیامدهای روانشناختی منفی، خواستار آن هستم که قبل از هرگونه اقدام، سیاست‌گذاری‌های لازم در کمیسیون فرهنگی و اجتماعی انجام و همکاری شهرداری در اجرای این طرح متوقف شود.»
