معماری کهن ایرانی اسلامی در بناهای تاریخی و چشم‌نواز تجسمی از داشته‌های فرهنگی مردمی است که برای آشتی و همگرایی کوچه‌هایشان را باریک و برای گذر شانه‌به‌شانه می‌ساختند.
خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است.
باگذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استان‌ها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است.
«خبرگزاری مهر» در مجموعه گزارش‌هایی در راستای تبیین رویکرد سند چشم‌انداز مبنی بر ترویج سبک زندگی و معماری ایرانی اسلامی به دنبال احیای مفهوم خانه در جامعه ایرانی بوده و در این راستا سلسله گزارش‌هایی از استان‌های مختلف با عنوان «نقش خانه در سبک زندگی ایرانی - اسلامی» منتشرشده است.
در این گزارش‌ها به نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌های خانه‌های تاریخی و معماری ایرانی- اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده است.
در گزارش پیش رو به سراغ معماری اصیل استان کرمانشاه در غرب ایران رفته‌ایم، جایی که پیش‌ازاین کوچه‌های آشتی‌کنان، هشتی و دالان منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده است.
کوچه‌های آشتی‌کنان
معماری و سبک طراحی بناها و خانه‌هایی که بشر از دیرباز تاکنون در آن‌ها زیسته و گذران عمر کرده است تنها یک زیور یا زینت برای کاشانه آدمی محسوب نمی‌شود بلکه رج به رج و موبه‌مو برگرفته از مجموعه آداب و سنن و روحیات هر قوم در هر دوره زمانی است.
حتی معماری کوچه‌ها و معابر چنین خصیصه‌ای را با خود به همراه داشته‌اند به‌اندازه‌ای که برخی گذرگاه‌ها را امروزه با نامی برگرفته از کارویژه آن‌ها در آن ایام می‌شناسند. شاید گمان کنید که تنگی و فضای باریک عبور و مرور از کوچه‌های قدیمی ناشی از یک نقص اندیشه‌ای در معماری کهن است درحالی‌که اساتید علم معماری این سبک از سازه معابر قدیمی را به کوچه‌های آشتی‌کنان می‌شناسند.
بافت تاریخی شهر کرمانشاه همانند بافت‌های قدیمی دیگر شهرهای ایران ویژگی‌های خاص خود را دارد، در داخل این بافت قدیمی، مراکز مهم مذهبی، تجاری و محلات مسکونی شکل‌گرفته است.
با توجه به موقعیت خاص شهر که بر روی تپه‌ماهورهای طبیعی قرارگرفته است، چشم‌انداز زیبایی در اکثر نقاط بافت ملاحظه می‌شود به‌ویژه اینکه شکل معابر، گذرها و خانه‌ها جلوه دیدنی را پدید آورده‌اند.
نگاهی به بافت تاریخی کرمانشاه
ازجمله ابنیه باارزش بافت شهر کرمانشاه، بازار قدیمی آن است که دارای قدمتی بیش از ۱۵۰ سال است. علاوه بر این کرمانشاه دارای خانه‌های تاریخی متعددی است که نمونه معماری غنی این دیار را می‌توان در خانه‌های معین الکتاب، خواجه باروخ و صمدی دید.
کرمانشاه دارای خانه‌های تاریخی متعددی است که نمونه معماری غنی این دیار را می‌توان در خانه‌های معین الکتاب، خواجه باروخ و صمدی دیدخانه معین الکتاب در محله قدیمی علاف خانه واقع‌شده که راه دسترسی به آن از طریق کوچه توکل و فیض مهدوی میسر است. این خانه از نوع خانه‌های درون‌گرا است که با عبور از هشتی به حیاط بیرونی و سپس با گذشتن از راهرویی دراز می‌توان وارد حیاط اندرونی شد.
این راهرو به‌طور مستقیم به حیاط اندرونی منتهی نمی‌شود بلکه با زاویه‌ای ۹۰ درجه‌دو حیاط را به هم وصل می‌کند و به عبارتی امکان دیدمستقیم از حیاط بیرونی به حیاط اندرونی وجود ندارد. اندرونی که بخش اصلی بنا محسوب می‌شود به‌صورت حیاط نسبتاً بزرگی به مساحت ۱۵۴ مترمربع است.
در این بخش در سه طرف حیاط دارای فضاهای مسکونی است و در ضلع جنوبی که فاقد اتاق است به‌وسیله طاق‌نماهایی تزئین شده است. در ضلع شمالی حیاط، مهمانخانه بزرگی وجود دارد.
علی فرخی کارشناس ارشد معماری در گفتگو با مهر اظهار داشت: نزدیکی و تعامل تنگاتنگ مردم در شهرهای ایران در معماری‌های اصیل ایرانی اسلامی نمود و بروز زیادی دارد و این روزها از آثار به‌جامانده از آن‌ها که کم هم نیستند می‌توان به آن‌ها پی برد.
این استاد دانشگاه‌های کرمانشاه گفت: کوچه‌های آشتی‌کنان در معماری شهری مانند کرمانشاه از همین دست مثال‌ها هستند. فضای اندک عبور و مرور در کوچه‌های باریک قدیمی به شکلی بود که شاید در عرض تنها اجازه عبور دو نفر مهیا بود، دونفری که اگر تمایلی برای رویارویی و گفت‌وگویی در اندازه شنیدن یک سلام با یکدیگر نداشتند هم با عبور از این کوچه‌ها مجبور به تعامل و آشتی می‌شدند.
وی افزود: خانه‌هایی با حیاط‌های وسیع که در هر گوشه آن یک واحد برای زندگی مستقل یک خانواده دیده می‌شد درواقع نسخه اولیه زندگی آپارتمانی است که البته بر روی زمین و در محوطه‌ای با روح پرهیجان و مملو از نشاط زندگی تعبیه‌شده بود.
قطع ارتباط فرهنگی نسل‌ها با تخریب تاریخ معماری
یک دانشجوی رشته شهرسازی در کرمانشاه نیز در این خصوص می‌گوید: معماری اصیل ایرانی درواقع پیامبر فرهنگ و آداب و سنن نسل گذشته برای نسل امروز است.
شاهین زنده‌دل گفت: وقتی شما یک گنجینه فرهنگی مانند ساختمان‌های قدیمی با معماری اصیل را بدون هیچ مطالعه و نمونه‌برداری تخریب می‌کنید درواقع پل ارتباطی میان فرهنگ و سنن نسل گذشته با نسل امروز را تخریب کرده‌اید.
وی افزود: این گسست فرهنگی یک تلاطم و هیجان کاذب برای رسیدن به یک هویت جدید را در نسل امروز به وجود می‌آورد و ناخودآگاه بستر نفوذ سبک زندگی غرب و ناسازگار با روحیات شرقی را به جامعه تحمیل می‌کند.
توریست‌ها طالب خانه‌های حامل تاریخ هستند نه هتل‌های تازه‌ساز
یک کارشناس میراث فرهنگی در همین رابطه به مهر گفت: یکی از آسیب‌ها و زیان‌های تخریب و بی‌توجهی به ابنیه تاریخی با معماری اصیل طرد گردشگرها و ایجاد رکود در این صنعت درآمدزا است.
ساناز طباطبایی در گفتگو با مهر اظهار داشت: بررسی‌ها و فرم‌های پرسش‌نامه از یک جامعه آماری مناسب از میان گردشگران نشان می‌دهد که بیش از ۵۰ درصد توریست‌هایی که به ایران می‌آیند، اقامت در یک بنای تاریخی و قدیمی را به یک هتل مجلل ترجیح می‌دهند.
معماری نماد هویت یک ملت است
در این مورد استاد برجسته معماری کرمانشاه در پاسخ به خبرنگار مهر گفت: معماری شهری در نقاط مختلف ایران تابعی از ویژگی‌های جغرافیایی شهرها است و نمادی از فرهنگ‌ها و سنن آن مردم و مجموعاً هویت آن‌هاست.
بیژن کلهرنیا افزود: فرهنگ، اقتصاد و حتی سیاست ورزی‌های بومی نقاط مختلف در سبک معماری و زندگی مردم اثرگذار است. بنا براین شناسنامه مجسم بسیاری از شاخص‌های هویتی مردم معماری آن‌هاست.
وی ادامه داد: در دهه‌های اخیر فاصله شگرفی بین معماری کهن و جدید به وجود آمده به‌طوری‌که شهر جدید و کهن در تضاد باهم قرارگرفته‌اند و شهر کهن حیات خود را در این رویارویی از دست می‌دهد درحالی‌که ارزش‌های معماری بیشتر در شهر کهن و بافت کهن است.
کلهرنیا ادامه داد: نکته‌ی دوم در این است که در معماری شهرهای جدید چندان علاقه‌ای به پرداختن ارزش‌های معماری وجود ندارند و گونه‌های بسیاری از معماری بی‌ارزش یا کم‌ارزش معرف سیمای شهرهای جدید هستند.
وی ادامه داد: متأسفانه نهادهایی که باید به معماری شهرها بپردازند توانایی و مرجعیت ندارند البته آموزش معماری در ایران و کیفیت دانش معماری در مراکز آموزش عالی کمکی به ارتقای معماری شهری نمی‌کند.
تراکم فروشی آسیب معماری شهری است
کلهر نیا خاطرنشان کرد: آسیب معماری شهری امروز مدیریت شهری و تراکم فروشی است که به دلیل کسب درآمد شهرداری‌ها از محل تحلیل تراکم‌ها و کاربردهای شهری آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر سیما و معماری شهر دارد.
کارشناس معماری کرمانشاهی گفت: با توجه به این نکات، آنچه باقی می‌ماند معماری بی‌هویت و غیرقابل تعریفی است که هویت ساختمان شهری را متزلزل ساخته و فرو می‌کاهد و در یک تعریف اجتماعی کامل نمی‌توان چشم‌انداز روشنی را از بهبود کیفیت معماری شهری امروز ایران تصویر کرد.
تکلیف دستگاه‌های اجرایی برای رعایت معماری ایرانی اسلامی
اهمیت توجه به معماری ایرانی- اسلامی به گونه‌ای است که نمایندگان مردم در خانه ملت دستگاه‌های اجرایی مکلف به رعایت معماری ایرانی اسلامی در طراحی فضاهای عمومی کردند.
نمایندگان در نشست علنی یکشنبه ۱۱ تیرماه سالجاری مجلس شورای اسلامی، در جریان رسیدگی به طرح حمایت از هنرمندان و استادکاران صنایع‌دستی با ماده ۹ این طرح موافقت کردند.
بر اساس این ماده دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده ۵ قانون مدیریت خدمات کشوری و شهرداری‌ها مکلف‌اند در طراحی فضاهای عمومی شهری از نمادهای صنایع‌دستی و هنرهای سنتی متناسب با معماری ایرانی و اسلامی استفاده کنند.
بحث معماری هم از جهت ارزش‌های اسلامی و مذهبی (که حریم خانواده در آن رعایت شود) و همچنین از جهت مسائل فرهنگی و تمدنی ایرانی، دارای ارزش است که باید موردتوجه قرار گیردهمچنین اقدامات ترویجی و تصمیمات معاونت معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی تأثیرات بلندمدتی بر کیفیت امور شهرها می‌گذارد و درواقع تبیین نظم و انضباط شهری و معماری همسو با فرهنگ ایرانی اسلامی از وظایف این وزارت خانه است که به نظر می رسد باید قدم های جدی‌تری در این بخش برداشته شود.
عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی در این رابطه تاکید می‌کند که بحث معماری هم از جهت ارزش‌های اسلامی و مذهبی (که حریم خانواده در آن رعایت شود) و همچنین از جهت مسائل فرهنگی و تمدنی ایرانی، دارای ارزش است که باید موردتوجه قرار گیرد.
این در حالی است که پیش‌ازاین نیز در برنامه‌های مختلف توسعه و سیاست‌های کلان کشور بر اهمیت احیای معماری ایرانی - اسلامی تأکید شده است اما همچنان شاهد فراموش‌شدن مؤلفه‌های اصیل این معماری و رواج شیوه‌های معماری و ساختمان‌سازی غربی هستیم.
به گزارش مهر، آنچه مسلم است حفاظت و حراست از ابنیه تاریخی و معماری اصیل و کهن به‌جای مانده از پستوهای تاریخ یک ضرورت است.
بافت‌های فرسوده شهری همیشه یک بافت مزاحم که باید تخریب شوند نیستند. در دل این مناطق گنجینه‌هایی به‌جامانده از تاریخ وجود دارد که راز و رمز آرامش انسان‌های دهه‌های قبل را در خود نگهداری می‌کنند.
حفاظت و مقاوم‌سازی بناهایی که ناخودآگاه آرامش را به ساکنین خود منتقل می‌کردند درواقع انتقال رمز آرامش به نسل جدید است و تخریب بی‌ضابطه آن‌ها نابودی آرامش بشری است.
خانه باروخ، خانه خدیوی، تکیه‌های معاون الملک و بیگلربیگی، مسجد عمادالدوله و... همگی از آثار بی‌نظیر معماری ایرانی و اسلامی در کرمانشاه هستند که شاید ایام تعطیلات و سفرهای تابستانی فرصت مناسبی برای بازدید از آن‌ها باشد.
