فضایی که خودش را به صورت عجیبی همواره با نسل جوان تر می تواند وفق دهد. مجموعه ای که یک روز نیازهای مسافران را در کنار آموزش و سرگرمی شهروندان در عصر صفوی برطرف می نمود و امروز کتاب و قلم افزار نسل جوان را در کنار ورزش و تفریح و سرگرمی آنها فراهم کرده است. فضایی که نتنها رفتار و فعالیت را شکل داده بلکه خود با پتانسیل های فراوان همواره از رفتار استفاده کنندگان فضا شکل گرفته است.
این مجموعه، هتل عباسی، یکی از مهم ترین و شناخته ترین هتل های ایران، موزه و مدرسه علمبه، مجموعه ای از کتابفروشی ها، فروشگاه های صنایع دستی، نمایشگاه، سینما و فضای باز را در خود جای داده است.
تاریخچه کلی مجموعه
آغاز اهمیت این گوهر اجتماعی که در قلب اصفهان می درخشد را باید از آغاز ساخت اولین هسته های این مجموعه یعنی مهمانسرا و مدرسه مادرشاه دانست؛ دوبنایی که چندی بعد با نام دیگر شناخته شدند و شاید کسی اسم قدیم آنها را در خاطر نداشته باشد، اما همواره از مهمترین فضاهای اصفهان محسوب می شوند. این مجموعه به دستور شاه سلطان حسین صفوی ، ساخته شد و آن را به مادر خویش پیشکش کرد، از این رو، مدرسه و کاروانسرای مادر شاه نامیده شد. به نظر می رسد بنای مدرسه مادر شاه در سال ۱۱۱۲ هجری قمری آغاز و تا سال ۱۱۲۸ به طول انجامیده است.
تاریخ های نقش شده در گوشه و کنار این مدرسه، زمان ساخت آن را مشخص می کند. در کتیبه ای در گوشه و کنار مدرسه سال ۱۱۱۴ و بر کتیبه چوبی دیگری سال ۱۱۱۹ و در نقش حک شده بر در مدرسه، سال ۱۱۲۰ و در کتیبه ای به خط عبدالرحیم جزایری، سال ۱۱۲۲ نقش شده است.
معماری اولیه مجموعه
استواری و زیبایی از ویژگیهای اصلی کاروانسراهای صفوی است که در بنای کاروانسرای عباسی (مادرشاه) نیز قابل مشاهده است. اگر چه گاهی تفاوتهای اصلی در اجزای این بناها دیده می شود ، اما عناصر عمده، همچون حیاط چهارگوش مرکزی با اتاقهای یک یا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرینه و صفه ها با ایوانهای جلوی اتاقها ویژگی مشترک بیشتر این کاروانسراهاست.
در بازسازی کاروانسرای مادر شاه کوشش شده است که شکلی کلی آن محفوظ بماند و تنها تغییر ظاهری ، درختکاری و آرایش صحن مرکزی آن به شکل باغهای اصیل ایرانی است. در آب و هوای کویری و نیمه کویری ایران ، حیاط قلب تپنده معماری است فضایی باز و مفرح که طبیعت مهربان را با آب و گیاه به کاشانه ما می آورد و آن را از خشکی و سرمای بیرون محفوظ می دارد . کاروانسرای مادر شاه نیز همچون دیگر کاروانسراهای صفوی حیاطی مربع شکل در میان دارد که طول هر ضلع آن هشتاد متر است.
در نوسازی کاروانسرا این حیاط خاکی باغی پر گل و گیاه شده است که نهری به نام فرشادی از میان آن می گذرد. در هر ضلع حیاط ، ایوانی قرار دارد که حجره های دو طبقه سفید رنگ در کنار آن صف کشیده اند . به گفته تاورنیه، سیاح اوپایی ، بازرگانان متمکن آن روزگار ، اتاقهای پایین را به اتاقهای بالا ترجیح می دادند، زیرا هم در تابستان خنک تر و هم به انبارها و باراندازهای آنان نزدیک تر بود . در آن زمان در صحن مرکزی کاروانسرا سکویی دراز برای پیاده کردن بارها تعبیه شده بود و اصطبلهایی نیز برای تیمار چهارپایان بارکش وجود داشت. ایوان شمالی کاروانسرا به بازارچه شاهی و ایوان جنوبی به باغ فتح آباد باز می شد که امروز چیزی از آن آثار برجای نیست.
تغییر در استفاده از کاروانسرای صفوی
در دوره های بعد کاروانسرای مادرشاه نیز ، همچنین بسیاری از بناهای دیگر متروک ماند و تنهادر زمان حکومت ظل السلطان ، شاهزاده سفاک قاجار ، یک بار تعمیر شد. سپس در عهد معاصر از این بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده می شد که امروز نام خیابان آمادگاه یادگار آن دوران است . فضای نسبتا وسیع این کاروانسرا موجب شد که در سالهای بعد توقفگاه کامیونهای حمل قند و شکر باشد و در سال ۱۳۳۶ شمسی که بازسازی این بنا آغاز شد ، با قرار ماهانه سی هزار ریال در اجاره اداره قند و شکر بود.
همین بهره برداری نامناسب بود که همراه با باران و آفتاب و بی اعتنایی مردمان، بر سرعت ویرانی کاروانسرا افزود . دیوارهای آجری نمای داخلی ، بر اثر ضخامت کاهگل ،که هر بار لایه ای بر لایه پیشین افزوده می شد، شکاف برداشته، در زیر وزن روز افزون بامها قد خم کرده بود، پی های ضلع شرقی ، دیگر تاب نگهداری بنا را نداشت و دیوارها در آستانه سرنگونی بود.
وضع دیگر قسمتها نیز چندان بهتر نبود . هم بنیاد بنا و هم رنگ و آب آن را گذر بی امان روزگار بر باد داده بود . کاشیها فروریخته ، درها و پنجره های قدیم به یغما رفته و سنگهای کف ایوانها و نبش دیوارها ، به مرور ایام ساییده و فرسوده شده بود . در همین زمان بود که شرکت سهامی بیمه ایران گام پیش نهاد و با پیشنهاد آندره گدار ، که زمانی رییس و در آن موقع مشاور اداره کل باستانشناسی بود ، تبدیل کاروانسرا به مهمانخانه و طرح ساختمان مهمانسرا را که بعدا مهمانسرای شاه عباس نامیده شد ، تصویب کرد (سال ۱۳۳۶) .
در تابستان ۱۳۴۵ گروهی متشکل از ۱۵۰ نفر از طراحان، نقش‌پردازان، گچ بران، مشبک‌سازان و آیینه‌کاران به سرپرستی مهدی ابراهیمیان کار تزیین مهمانسرا را آغاز کردند Honarnews.ir)).
مجتمع عباسی (مجتمع آمادگاه)
مجتمع عباسی در دهه ۵۰ هجری در فضای روبروی هتل عباسی با زیر بنای ۷۷۵۰ متر مربع ساخته شد . این فضا شامل کاربری های تجاری اداری و فرهنگی بوده است و تکمیل ساخت آن تا دهه ۶۰ هجری به طول انجامید. کاربری های امروزی نیز در این فضا به صورت تجاری فرهنگی و اداری است.(کتاب فروشی-اداره نوسازی-مرکز آموزش شهرداری-فروشگاههای لوازم هنری-نمایشگاههای فرهنگی-تالار فرهنگی سوره-کافی شاپ). از نظر ماهیت و جایگاه فضا در شهر این فضا به عنوان مرکز کتاب و دیدار های هنری فرهنگی در اصفهان شناخته شده که از جایگاه ذهنی قوی در بین شهروندان اصفهان برخوردار است. از دیگر مسائل مهم که جایگاه ویژه ای برای این فضا به وجود آورده می توان به استفاده از محوطه باز این مجموعه توسط جوانان برای ورزش های نمایشی مانند اسکیت برد و دوچرخه اشاره نمود.
بررسی مجتمع عباسی
این فضا در ۲ طبقه و یک زیر طبقه به صورت U شکل روبروی هتل عباسی ساخته شده و فضای جلوی محیط کالبدی با رواقی از فضای باز مجموعه جدا شده است که به موجب این امر فضایی چند سطحی با کیفیات بصری متفاوت با آسایش اقلیمی متناسب ایجاد شده . ارتفاع مجموعه در همه بخش ها یکسان و ۶ متر است که نورگیر های مثلث شکلی ساختمان را از آسمان جدا می کند و این امر بر هویت و تفاوت این فضا با فضاهای شهری دیگر کمک شایانی نموده است.
نسبت ارتفاع به عرض در این میدان معادل ۱به۶ و عرض به طول معادل ½ می باشد. با اینکه به نظر محصوریت از نظر ارتفاع به عرض کم است این کم بودن به وسیله کف سازی استفاده از فضای تعریف شده و مبلمان شهری جبران شده و فضا حس محصوریت نسبتا مطلوبی را به همراه دارد. با توجه به مسائل ذکر شده می توان مجموعه عباسی را به عنوان فضای شهری (میدان شهری) در طبقه بندی فضاهای شهری بازشناسی نمود.
