معماری ساسانی چیست؟

فرهنگ > هنر - همشهری آنلاین - مهدی تهرانی:
معماری ساسانی نوعی از سبک معماری در طرح و اجرا بود که سازه های مربعی شکل و نیم دایره را وارد فضای معماری ایران کرد. معمارى ساسانى در واقع ادامهٔ معمارى اشکانى است و معمارى پارتى در شکل‌گیرى ویژگى‌هاى معمارى ساسانى یکى از عوامل مؤثر به‌حساب مى‌آید.

از ویژگى‌هاى معمارى ساسانی، تأکید و گنبدهاى تونلی، گنبدى مبتنى بر نیم‌گنبدها و اتاق مربع شکلى که گنبدى بدان حائل بود و در سکنج‌ها تعبیه مى‌شد. ایوان در معمارى ساسانى در حکم یک سرسراى ورودى بزرگ به اتاق مربعى گنبددار بود.

از مهم‌ترین ویژگى‌هاى معمارى ساسانى مفهوم فضاست. بعبارت دیگر فضا در معمارى ساسانى مجزا بکار رفته یعنى دیوارها آن‌را توجیه و تفسیر مى‌کرد. معمارى ساسانى نقطهٔ مقابل معمارى رومى بود که در آن دسترسى به یک فضاى فریبنده و پویا از موارد اصلى به شمار مى‌آمد.

ایران را باید زادگاه اسلوب سوارکردن گنبدى گِرد برپایه یا زمینه‌اى چهارگوش دانست. همچنین اسلوب طاق‌زنى متقاطع بر قوس‌هایى ستبر که در ایوان کرخه (نزدیک شوش) بکار رفته و بسیار مستحکم است؛ چندین قرن پیش از آنکه در معمارى رومى‌وار و معماری گوتیک بکار رود، در ایران به ثمر رسید.

بناهای مهم در معماری ساسانی

• معبد آناهیتا

معبد آناهیتا به صورت مکعبی است که از سنگ‌های حجاری شده با ابعاد مختلف و بدون ملات به صورت دو جداره ساخته شده‌است. این بنا با الهام از سبک معماری دوره هخامنشی ساخته شده است معبد آناهیتا فاقد سقف مسطح بوده‌است. این معبد را در عمق ۶ متری از زمین‌های اطراف خود ساخته‌اند تا آب رودخانه شاپور به درون آن سرازیر شود. معبد بیشاپور سمبل یک پرستشگاه آب است و می‌توان آن را جایگاه نوازش با آب دانست. یعنی تنها عنصری از عناصر چهارگانه که به الهه ناهید منسوب است. سمبل حیوانی این ربه النوع به شکل گاو می‌باشد که در اطراف معبد، به صورت قرینه یکدیگر قرار گرفته‌است. این معبد نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رعایت دستگاه‌های تنظیم و تقسیم و کنترل آب نیز فوق العاده‌است.

• آتشکده‌های دوره ساسانی

آتشکده‌های دوره ساسانی بناهای مهمی از معماری ساسانی هستند که چندتایی از آنها بر جا مانده است. آتشکده‌ها دومین آثار معماری مهمی هستند که از معماری دوره ساسانی بر جا مانده است. کاخ‌های ساسانی را می‌توان مهمترین آثار دانست. آتشکده‌ها که جایگاه آتش مقدس و اجرای مراسم مذهبی بود، از نظر معماری بر اساس اصول خاصی ساخته می‌شدند.

به نظر می‌آید آتشکده‌های ساسانی نسبت به اهمیت آتش‌های آنها درجات متفاوتی داشتند اما اساس ساختمان و نقشه معماری بناها مشابه بود. معماری آتشکده یک بنای چهار ضلعی بود که در چهار ضلع آن چهار درگاه تاق‌دار داشت و بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی قرار داشت. به همین دلیل «چهار تاقی» نیز نامیده شده‌اند. در برخی بناها چهارتاق‌ها منفرد هستند اما در برخی دیگر دالان طواف دار و فضاهای وابسته وجود دارد مانند آتشکده قصرشیرین. این بناها اغلب بر روی بلندیها ساخته شده‌اند.

• قلعه دختر

قلعه دختر قلعه‌ای که روی کوه قرار گرفته و احتمالاً برای دفاع از شهر گور ساخته شده بود. وحه تسمیه قلعه به معنای قلعهٔ دست‌نیافتنی بوده‌است.

• طاق کسری

ایوان خسرو یا طاق کسری یا ایوان مدائن برجسته‌ترین یادگار ساسانی، در تیسفون واقع در کشور عراق کنونی است.

ایوان طاق کسری به عرض ۲۵متر پس از پل گاومیشان در ایران، عریض‌ترین طاق معماری باستان می‌باشد. این ایوان به بلندی ۳۷متر است و طول نزدیک به ۵۰ متر دارد. بر بالای این طاق، زمانی یک دیواری به بلندی ۷متر وجود داشت. در زمان حمله مسلمانان به ایران، این کاخ، در سده هفتم میلادی غارت شد. سپس مدتی از آن به عنوان مسجد استفاده شد و پس از آن کم‌کم متروکه شد. اما همیشه شاعران، جهانگردان و تاریخ‌نگاران محو زیبایی و عظمت این کاخ شده‌اند.

مطالعات متعددی بر روی این بنای تاریخی انجام شده، که شامل عکس‌های بسیار نفیس قبل از اینکه یک سوم بنا در سیل ۱۸۸۸ میلادی تخریب شود گرفته شده است. 

• فلک‌الافلاک

قلعه فلک الافلاک یا دژٍ شاپورخواست قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد است. قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. قلعه فلک‌الافلاک در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته و نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.