نقش حیاط در معماری قدیم ایران ...
آن‌چنان‌که پژوهشگران معماری اشاره می‌کنند، برای مثال، در شهر یزد در اقلیم گرم و خشک، بافت شهر به‌صورت متراکم و فشرده بود و بیشتر خانه‌ها به شکل حیاط مرکزی (درونگرا) ساخته شده بودند. عرصه‌های این خانه‌ها رو به آفتاب و پشت به آفتاب است و معمولاً بیشترین تزیینات در این جبهه انجام شده است. در خانههای یزد حیاط‌ها پایین‌تر کشیده می‌شدند تا به آب جاری که به‌صورت نهر و قنات بود دسترسی باشد. اتصال فضای زندگی با فضای باز، به‌خصوص اهمیّت بخشیدن به فضای نیمه‌باز در خانه، به مهم‌ترین فضای خانه بدل شده بود.
در شهری نظیر دزفول در استان خوزستان، اقلیم، گرم با تابستان‌های نسبتاً شرجی است. گرمی طاقت‌فرسا و رطوبت نسبتاً زیاد، از شرایط اقلیمی سخت دزفول در حدود نیمی از سال به شمار می‌رود.
این درحالی است که در شهری نظیر دزفول در استان خوزستان، اقلیم، گرم با تابستان‌های نسبتاً شرجی است. گرمی طاقت‌فرسا و رطوبت نسبتاً زیاد، از شرایط اقلیمی سخت دزفول در حدود نیمی از سال به شمار می‌رود. در این شهر به‌دلیل نوع معماری نیمه برونگرا، آجرکاری کم‌نظیر و ریزه‌کاری‌های بسیاری در تمامی معابر دیده می‌شد. در این اقلیم جلوگیری از گرم شدن هوای داخل، مهم‌ترین موضوع در طراحی ساختمان بود و تهویة داخلی فقط از طریق دریچه‌های شوادان‌ها امکان‌پذیر بود. فضای زمستان‌نشین با ایوان عمیق در ضلع شمالی حیاط مرکزی و رو به آفتاب بود و فضای تابستان‌نشین در ضلع جنوبی حیاط و پشت به آفتاب ساخته می‌شد. همچنین در این شهر به دلیل پایین بودن سطح آب‌های سطحی استفاده از فضاهای زیرزمینی شوادان رایج بود.
بنابراین تفاوت‌هایی بین ابنیه حیاط مرکزی مناطق گرم و خشک با ساختمان‌های مشابه در مناطق گرم و مرطوب وجود داشته است.
به‌منظور بررسی بیشتر این موضوع، پژوهشگرانی از دانشگاه تهران، به ساختارشناسی حیاط در خانههای قجری اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب با تمرکز بر گونه «حیاط مرکزی» پرداخته‌اند.
برای انجام این پژوهش، از روش توصیفی و تطبیقی و با انتخاب ده نمونة موردی از هر دو شهر یزد و دزفول استفاده شده است. برای رسیدن به این هدف، تحلیل فرمی، تناسبات حیاط (طول به عرض)، عمق حیاط، زاویة دید انسانی، الگوی ارتفاعی، نسبت فضای بسته به باز، مساحت سبزینگی و آب، مصالح و رنگ جدارة حیاط مورد بررسی تطبیقی و تحلیل قرار گرفته است.
نتایج تحقیق، نشانگر تفاوتهای ساختاری حیاط در این دو اقلیم است و لذا لحاظ کردن این تفاوت‌ها می‌تواند در طراحی یک گونة یکسان از خانه در دو اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب بر اساس توجه به ملزومات اقلیمی راهگشا باشد.
این نتایج نشان می‌دهند که میزان سایة ایجادشده بر روی کف و جداره‌های حیاط در هر دو اقلیم گرم و خشک (یزد) و گرم و مرطوب (دزفول) نقش بسزایی در کاهش بار سرمایشی ساختمان در فصول گرم و گرمایش در فصول سرد دارد. لذا درصورتی‌که نسبت طول به عرض و همچنین ارتفاع ساختمان به‌درستی تعیین شود، نقش بسزایی در ایجاد الگوی بهینه و رسیدن به آسایش حرارتی ایفا می‌کند.
به گفته هانیه اخوت، محقق معماری دانشگاه تهران و همکارش: «در خانههای سنتی دزفول اعضای خانواده تجربة زندگی در ارتفاعات مختلف خانه را پیدا می‌کنند و بدین ترتیب که در بیشتر خانه‌ها طبقة همکف حیاط، بیرونی و طبقة اول، اندرونی بنا است. بیرونی محل انجام مراودات اجتماعی صاحبخانه، برگزاری مهمانی، مولودی‌خوانی، مرثیه‌خوانی و... است. طبقة اول یا اندرونی نیز شامل پیش‌بام، ایوان و اتاق‌های پیرامون آن‌هاست. این در حالی است که در خانههای سنتی یزد اندرونی و بیرونی در سطح افق گسترده شده است».
آن‌ها ادامه می‌دهند: «این را می‌توان همچون ملودی دانست که ضرب‌آهنگ آن در دزفول به‌صورت عمودی و در یزد به‌صورت افقی است. حیاط در خانة سنتی دزفول با فرم مربع فراوانی بیشتری دارد. این حیاط به‌صورت محصور و تنگ در قلب مسکن نقش خود را ایفا می‌کند. الگوی حیاط در خانههای سنتی یزد با فرم مستطیل احداث شده است؛ به‌نوعی که این حیاط در مسکن یزد به‌صورت گشاده، آسمان را در آغوش کشیده و از عمق (ارتفاع به طول) کمتری برخوردار است. در 
حیاط خانههای یزد به‌دلیل وجود آب‌نما و درخت (سبزینگی)، مرکزگرایی یا محورگرایی به‌صورت پررنگ‌تری نسبت به حیاط خانة در دزفول دیده می‌شود. در عوض استفاده از مصالح آجری و خشتی در جداره‌های حیاط دزفول باعث ایجاد وحدت خاصی در عین کثرت اشکال و احجام به‌کاررفته در بنا شده و زیبایی آن را دوچندان کرده است، اما در یزد کل بنا دارای وحدت است و در اشکال و احجام کثرت دیده نمی‌شود».
بر اساس یافته‌های این پژوهش، زاویة دید طولی و عرضی در حیاط خانههای این دو اقلیم با یکدیگر متفاوت است. به‌نحوی‌که رعایت مقیاس انسانی در خانههای یزد در اولویت است و در خانههای دزفول دلایل اقلیمی بر مقیاس انسانی برتری دارد و ارتفاع جداره‌های اطراف حیاط بیشتر است.
اخوت و همکارش می‌افزایند: «درنهایت محاسبه درصد فضای باز و بسته در خانههای این دو اقلیم نشان می‌دهد که سطح زیادی از مساحت خانه در یزد به حیاط اختصاص دارد، درصورتی‌که در حیاط خانههای دزفول جنبة اقلیمی بر جنبة هویتی برتری پیداکرده و از مساحت حیاط کاسته شده است».
نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق که می‌تواند توجه طراحان و معماران امروزی را به تفاوتهای جزئی در ساختار خانه‌ها به دلیل تأثیرات بزرگی که در کالبد خانه‌ها در اقلیم‌های متفاوت ایجاد می‌کنند، جلب نماید، در فصل‌نامه «مطالعات شهر ایرانی اسلامی» متعلق به پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی منتشر شده‌اند.
گزارش: دکتر محمدرضا دلفیه
منبع: زینلیان، ن. و اخوت، ه. 1396. ساختارشناسی حیاط در خانههای قجری اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب با تمرکز بر گونه حیاط مرکزی مطالعة موردی: خانههای یزد و دزفول. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(30): 15-30.
