نقش مهم دریا و رود در زیباسازی منظر شهری بندرانزلی

 

سعید وحدتی پور .کارشناس معماری: آب از مهمترین جاذبه های یک شهر ساحلی است و کرانه یا، لبه های آب جذاب ترین بدنه های شهری هستند. آب یک عنصر زنده است .تصویر آب می تواند عمیق و آرام ، با وقار و نرم یا وسیع و دریا گونه باشد ، مثل فواره به اطراف بپاشد و یا ممکن است از سرچشمه بیرون زند و تا دور دستها برود.
نقش آب در شکل گیری نخستین زیستگاههای انسانی ، پاسخ به یک نیاز زیستی است. آب شفاف ، روشن ، سیال و روان است . در جایی آرام و ساکن و در جائی تیزپا و خروشان . آب نشاط انگیز و شادی بخش و در همه جا مایه حیات وزندگی است .
تجلی آب در شهرها به صورت رودخانه ای که از میان شهر می گذرد و یا شهری در کنار دریا و دریاچه و خلیج و اقیانوس با جلوه هایی از حرکت و ایستایی ترکیب می شود ، که هر یک زیبائی و ویژگی های خاص خود را دارد .
کناره های آب و سطوح شهری را لبه های آب می نامیم ومردم این گونه شهرها ، غالباً شاعرانه ترین و لطیف ترین خاطرات و احساسات خود را در کنار همین لبه های زیبای آب بخاطر می آورند و زیباترین نغمه های طبیعت را با صدای آب ، این حاشیه های کم نظیر ، با خاطرات خود گره زده اند.
در قیاس با شهرهای جهان و برخوردار از موهبت لبه های آب ، تعداد کمی از شهرها هستند که دریا و رودخانه ، آب ساکن و آب جاری را توامان دارند .
بندرانزلی در کشور پهناور ایران ، سرزمینی که در گروه ممالک خشک جهان قرار گرفته ، فرصت خوبی برای استفاده از این نعمت بزرگ دارد تا از کناره ها و لبه های زیبای آب در منظر شهری سود برد .
رودخانه های دائمی جاری در انزلی ، پرآب و کم تلاطم در جوار شهر حرکت می کنند و از این رو ، انزلی در میان شهرهای ایران دارای بیشترین میزان لبه های آب بوده و استعدادهای بی نظیر این شهر در طراحی شهری باید مد نظر قرار گیرد.
این رودخانه ها هرگز طغیانگرو پرخروش نبوده اند .این امر یک ویژگی متمایز و ممتاز را فراهم ساخته تا این کانال های آبی به جهت وجود تالاب انزلی ، بسیار آرام به دریا بریزند . تالاب حوضچه آرامشی است که جلوی هر گونه طغیانگری را می گیرد .
رودخانه های شنبه بازار روگا و سوسر روگا در جهت امتداد طولی که بیشترین بخش آن موازی با لبه های آب دریای خزر است ، بیشترین جبهه های مجاور شهری را دارند و این استعداد بی نظیر ، یکی از زیباترین و منحصر به فردترین بدنه های شهری را در ایران خلق کرده است.
دریا و رود مهمترین ویژگی شهر ساحلی بندرانزلی ، مهمترین جاذبه و امتیاز آن از دیدگاه منظر شهری است. اما آنچه که اکنون دراستفاده از این منظر شهری در انزلی با طرح و برنامه ریزی صورت گرفته است پرونده ای غیر قابل دفاع دارد که مطلقاً توقعات بینندگان، شهروندان، گردشگران و مسافران را بر آورده نکرده است .
متاسفانه کناره ها و لبه های آبی شهر از لحاظ منظر شهری چندان جذابیتی ندارد و زیبائی و استعداد طبیعی و بالقوه اش درپی ظاهر شلخته و بد منظرش ، پنهان است .
وقتی بحث از منظر شهری است طبیعتاً بحث از زدودن ناهنجاری های شهری هم است . این ویژگی بی نظیر که می بایست به عنوان نقطه قوت و امتیاز این شهر و حتی وجه تمایز آن با دیگر شهرها باشد ، با بی توجهی و سهل انگاری تبدیل به مشکلات و نقاط ضعف و معضلات پیچیده شهر شده است.
رودخانه ها و لبه های آب که اصلی ترین عامل حیات و زیبائی شهر بوده در اثر شلختگی رفتاری و بی مسئو لیتی ، با عملکردی غیر مدنی ، به بد منظرترین نقاط شهر بدل شده اند.
هر چه بدنه های مسکونی- کارگاهی و حتی تجاری به نقاط ساحلی و لبه های آب نزدیکتر شوند ،امکان استفاده صحیح و امکان تفرج و آسایش را از شهروندان، بیشتر سلب می نمایند . نزدیکی این مکانها به حاشیه ی رودخانه ها موجب آلودگی و صدمات جبران ناپذیر به رودخانه ها شده است .
فضائی که باید برخوردار از آسایش باشد و با لطافت و طراوت آب ، انسان را مجذوب خود کند و پیام پاکی داشته باشد، فضائی که به تمامی معنای کلمه باید مفرح باشد و حظ بصری ایجاد کند و اشتیاق و شعف درونی را متبلور سازد ، نشانی از مدنیت ندارد . تنها استثنا از لبه های طراحی شده شهر انزلی شامل لبه های آب در کناره بلوار زیبای انزلی ، بزرگترین جاذبه گردشگری انزلی از قدیم و لبه ساحلی پارک پاسداران وکمی آن سوتر لبه آب هنگام عبور از پل غازیان است .

* ناهنجاری بدنه ی شمالی شنبه بازار روگا
مهمترین وجه در لذت بردن از مناظر آبی شهر آنست که شخص بتواند ابتدا برای خلوت کردن به کناره های آب پناه ببرد و این لبه لطیف و نرم و دعوت کننده ، به راحتی می تواند فرد را از غوغای درونی شهر ها دور کرده به دامان طبیعت برده و بیاساید. نوای صدای آب و چشم اندازهای متنوع حرکت و جریان آب ، وی را به آسایش می رساند . رودخانه ها همیشه تازگی را به همراه دارند (هراکلیوس) می نویسد «شما نمی توانید دوبار در یک رودخانه قدم بگذارید زیرا این آبی دیگر است که هر بار شما را فرا می گیرد» و این نشان از تازگی آب دارد و رودخانه همه چیز را تازه و نو می نمایند.
چارلز .و. مور در کتاب آب و معماری می نویسد «یکی از مسائل مهم شهرهای کناررودخانه ، شیوه شکل گیری شهر در کناره ساحل رودخانه هاست. ترکیب آب و خشکی همواره توانائی خلق زیبائی را دارند. زیرا نحوه انتقال از یکی به دیگری می تواند ناگهانی و رازگونه باشد و یک تضاد روانی رابه انسان القا کند.
در برخی موارد رودخانه، شهر را مثل یک خلیج کوچک در بر می گیرد . می توان به کمک دیواره هائی ، تراز خیابانها و پیاده رو را بالاتر از سطح تراز آب قرارداد و یا با بستن آب بندهائی جریان آب را به درون شهر هدایت کرد حتی می توان شرایطی فراهم آورد که مردم سوار بر دوچرخه و یا هنگام دویدن بتوانند در کنار رودخانه ها از جریان ترافیک دور شوند و در مسیرآن با مناظر مناسب به ورزش بپردازند .»
در شهرهای کنار رودخانه ، پل ها، اغلب اوقات دارای موقعیت شهری برجسته ای هستند. پل های جذاب عموماً تبدیل به نمادهای شهری شده اند . پل هایی مثل (بروکلین) در نیویورک ، پل لندن ، پل سانفرانسیسکو و پل (ریالتو) در ونیز.
پل ها با نوع ساختار خود می توانند باعث افزایش ارزش فضاهای شهری شوند. مانند پل خواجو و سی و سه پل در اصفهان.
پل های عابر پیاده اگر با مصالح مناسب و طرحی زیبا بر روی رودخانه و در فواصل معین ومنظم احداث شوند ضمن برقراری ارتباط نزدیک افراد با آب و با گذر از دوسوی رودخانه ، فضا های شهری بی نظیری را بوجود می آورند.
(ادوارد- تی – هال) معتقد است عمق میدان دید یا (پرسپکتیومنظر) در شهر از اهمیت ویژه ای برخورداراست . دیوارها و ساختمانهای بلند درشهرها ، موانع متعدد کوتاه و بلند ، با بریدگی های نا همگن ؛ مسیر دید انسان را مسدود می کنند و شاید در هیچ جای دیگر، جز لبه های ساحلی نتوان عمق دید وسیع یا وسعت منظر مناسب را پیدا نمود .
متاسفانه در فضـاهای بسته ی شهری هیچ امکانی برای حرکت دیــد در عمق وجود ندارد و انسان همیشه با خطوط و سطوح شکسته ی کوتاه و بلند و غالباً عمودی که همگی مسلط و حاکم بر او هستند مواجه است. برای اجتناب از آن برای داشتن وسعت دید استفاده از لبه های آب در شهر کارگشا است .

* ایجاد فاصله بین لبه ی آب و بدنه شهری
گیبسون با همکاری روانشناسان آشکار کرد که درک بصری انسان از عمق و فاصله ، به درک مفهوم بعد سوم بر می گردد که از دورة رنسانس در هنرو شناختن قوانین پرسپکتیو خطی آغاز شد.
روانشناسان معتقد هستند اگر فرصت دیدن عمق و درک و تحلیل پرسپکتیو را با نصب پرده ای در مقابل چشم ، از انسان بگیرند ، فرد دچار پریشانی و سردرگمی و کلافگی می شود و این همان عارضه ای است که از مناظر بسته شهری بوجود می آید .
در کناره های ساحل و لبه های رودخانه ها ، میدان باز و عمیق مناسبی وجود دارد که چشم آزادانه می تواند در عمقِ حرکت کند و رودخانه آزادانه تا بیکران امتداد دارد و هیچ محدودیتی برای پویائی و کاوش چشم و ذهن وجود ندارد.
دکتر جهانبخش پاکزاد در کتاب راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران سه ویژگی اصلی رادر استراتژی (راهبرد) به هنگام طراحی لبه های آب ضروری می داند که اولین آن مفرح بودن است و معتقد است برای آنکه یک فضای شهری بتواند تفرجگاه به حساب آید باید حداقل های لازم را جهت پرسه زدن در فضا، فراهم نماید و از سیطره خودروها نیز در امان باشد.
او مفرح بودن راچنین توصیف می کند :

«زمانی که انسان در کنار رود خانه و یا دریاست کمتر امکان دارد فضای کسالت بار در ذهن خود مجسم سازد و آنچه که وی به یاد می آورد ، فقط مفرح بودن است یعنی در آن انبساط خاطر حس می کند و چنین فضایی قبل از آن که انسان را وادار به انجام فعالیتی جدی بنماید وی را به تفرج تشویق می کند».

البته این درست و منطقی است که جهت ایجاد فضای مفرح و نشاط و شادمانی ، سیاست راهبردی این باشد که امکان تفرج و امکان پرسه زدن ، حرکت و سکون و نشست فراهم شود حرکت پیاده در لبه ها اهمیت ویژه ای دارند و پیاده باید حاکم اصلی در این نوارها و لبه های ساحلی باشد.
اما این نظر با وجود قابل قبول بودن مطلق نیست ، در زمانی که حرکت شتابان زندگی شهری هیچ فرصتی برای پیاده شدن از مرکب آهنی باقی نمی گذارد و تقریباً همه مردمانی که در شهرهای ساحلی زندگی می کنند گاهی حتی یک بار در سال هم موفق به رویت ساحل نمی شوند و زندگی در درون و میان شهر و با فاصله از لبه های آبی شهر در جریان است ، شاید به جز مسافران و گردشگران و معدودی از نوجوانان و بازنشستگان بسیاری از شهروندان وقت چندانی برای قدم زدن و گذران اوقات فراغت در ساحل را پیدا نمی کنند.
آیا نباید به شهروندان فرصت دیدن ساحل را داد و آیا باید گفت هر که دیدن لبه ساحلی و کناره آب را می خواهد باید حتماً از خودرو پیاده شود؟
اگر فرد سواره حتی برای چند دقیقه هم بتواند از فاصله مناسبی از کنار ساحل و لبه آب حرکت کند ، ضمن عبور برای رسیدن به محل کار ، لذت بصری از آن می برد و ضمن انبساط روحی ، برای کار روزانه ، ارائه خدمات وانجام وظایف آماده تر خواهد بود .
همانطور که گفته شد مهمترین و اساسی ترین ویژگی و امتیاز بندرانزلی که مابین دریای خزر از شمال و تالاب انزلی در جنوب است ، برخورداری از بیش از 50 کیلومتر لبه ساحلی در بخش دریا و مجاورت رودها و کانالها است که وجود این میزان لبه های آبی ، این شهر را از همه شهرهای کشور متمایز کرده و حتی ممتاز می نماید.

این استعداد فوق العاده و استثنائی به جای آن که در این شهر نقطه رجحان و برتری باشد ، در سالهای گذشته به مرور با اشتباهات فاحش و سهل انگاری ها و عدم توجه، به مشکلات پیچیده و نقاط ضعف و معضل بزرگ شهری بدل شده است .
بدون آن که قصد آن را داشته باشیم و بخواهیم در مقوله اشتباهات و اهمال کاری ها در باب شنبه بازار روگا وارد شویم و ناهنجاری های بوجود آمده را کالبد شکافی کنیم باید هر چه سریعتر در نجات این بدنه بسیار مهم شهری و نطفه اصلی بوجود آمدن انزلی ، اقدام عاجل بعمل آوریم . این کار باید قبل از آنکه فاجعه زیست محیطی بزرگتری را پدید آورد ، صورت گیرد.
سیاست های راهبردی در توسعه و زیباسازی لبه های آب و بدنه های آبی در شهر با بهره گیری از مطالعات قابل تقدیر دکتر جهانبخش پاکزاد به صورت فهرست وار و خلاصه در زیر عنوان می شودتا راهگشایی برای استفاده از لبه های آب در منظر شهری انزلی باشد .

*لزوم تشکیل ستاد بازسازی شنبه بازار روگا
امیدواریم ستادی جهت بازسازی و نجات این کانال مهم تشکیل شود . اگر چه ، بازپس گرفتن ضلع شمالی این روگا از انحصار کارگاه های تولیدی مزاحم و میدان تره بار آلوده کننده ، یک امر بدیهی و لازم و اجتناب ناپذیراست اما در قدم اول بایستی مطالعات ، طراحی و کارهای اجرایی لازم جهت تثبیت بدنه جنوبی صورت پذیرد .که متاسفانه بدون مطالعات لازم و با طراحی غلط بدون تثبیت لبه ساحلی رودخانه و یا احداث دیواره جدا کننده ، در حال حاضر، مشغول نصب نرده و صراحی های بتونی در حاشیه آن می باشند. فاصله ایجاد شده بین لبه رودخانه و نرده ها غیرقابل دسترس بوده و در آینده موجب ایجاد فضای آلوده در حاشیه تالاب و خود روگا خواهد شد و این نوع کارها در طراحی لبه رودخانه های درون شهری بطور کلی منسوخ می باشد.

خلاصه اقدامات ضروری جهت نجات لبه های آبی خصوصاً شنبه بازار روگا به شرح زیر است:
1- دور کردن هرگونه کاربری مسکونی- تجاری- صنعتی و فعالیتهای آلوده کننده
2- جلوگیری از ریختن فاضلاب شهری به درون رودخانه
3- جلوگیری از ریختن زباله کاربریهای مزاحم شهری- میدان تره بار- و کارگاههای مزاحم
4- جلوگیری از استفاده انحصاری از لبه های آب
5- ایجاد مسیرهای پیاده با شیب و کف سازی مناسب
6- استقرار ایستگاههای نشیمن و سکون و آرامش با مبلمان مناسب شهری
7- ایجاد منظر وسیع و چشم انداز با وسط و عمق مناسب دید (حرکت پرسپکتیوی)
8- امکان استفاده از تفرجگاهها در ساعات طولانی حتی در شب
9- برخورداری از روشنائی کافی
10- فراهم آوردن بستر مناسب در توقفهای طولانی تر به صورت فردی و جمعی و خانوادگی
11- امکان لازم جهت دوچرخه سواری و برخی فعالیت ورزشی و نرمشی
12- وجود کاربری هایی چون رستوران- تریا- کافی شاپ با سرویس و به صورت فضای باز
13- ایجاد فضاهای مناسب جهت فعالیتهای مرتبط با آب مثل ماهیگیری و قایقرانی

* طرح پیشنهادی لبه ی آب بدنه ی جنوبی شنبه بازار روگا :
- دیواره سازی و تبیت و ایجاد لبه خطی و تعریف شده در دو طرف
- ایجاد فواره – آبشار- حرکت آب جهت هوا دادن به آب و زیبائی منظر
- استفاده از سایه بان موقت و دائم
- پرهیز از مصالح و عناصری که مانع تبادل رطوبت هستند.
- جلوگیری از ریختن زباله و فاضلاب خانگی
- ایجاد تمهیداتی جهت هوادهی و جلوگیری از ماند آب در لبه ها
- برقراری جریان هوا در محل هائی که تله رطوبتی بوجود می آید
-ایجاد پوشش گیاهی مناسب با اقلیم برای سایه دادن در تابستان
-پرهیز از مصالح جذب کننده و نگهدارنده حرارت
-فراهم آوردن امکان استفاده و یا حداقل لمس آب
-فراهم آوردن امکان شنیدن صدای آب
-ایجاد سطوح صاف و خشک برای پیک نیک
-ایجاد فضایی نسبتاً دنج جهت آسودن فردی و جمعی
-استفاده از تندیس های جذاب حاوی اطلاعات تاریخی و فرهنگ بومی
-طراحی اسکله های قایقرانی
-حرکت شناورهای کوچک عرضی جهت جابجایی افراد در عرض رودخانه
-احداث پل های متعدد و زیبا عابر پیاده در عرض رودخانه
-احداث سایت های تفریحی ماهی گیری با قلاب
-پرهیز از احداث بناهایی که دید ممتد رودخانه را قطع و کور نماید .

*نتیجه‌گیری
درطول سالیان گذشته عدم توجه ، شلختگی ، بدرفتاری، بی برنامگی ، عدم جلوگیری از نفوذ عوامل مخرب و آلوده ساز و نبود سیاست و راهکار مطالعه شده و مشخص ، زیان های سنگین و گاه جبران ناپذیر به زیباترین و اثرگذارترین مناظر شهری بندر انزلی در لبه های آب وارد و تحمیل کرده که بازسازی این بدنه های ارزشمند شهری را بسیارمشکل ساخته است .
با این حال با اتخاذ سیاست واحد و تلاش برای فرهنگ سازی عمومی در مراقبت و سالم سازی این بسترها می توان گام هایی جهت رفع و جلوگیری از تجاوز به لبه ی آب و حذف کاربری های مضر برداشت . تعامل با شهروندان و تثبیت حریم رودخانه نخستین گام اجرایی خواهد بود .