نمره خوبی به معماری قاجار بدهیم!

شهر نیوز - «آثار معماری به جامانده از دوره صفوی در اصفهان، باعث شده قضاوت خوب و مثبتی درباره معماری دوره صفوی داشته باشیم، بنابراین باید نمره خوبی به معماری دوره قاجار بدهیم، این در حالی است که هم اکنون به آثار بیشتری نیز از این دوران دسترسی داریم.»

به گزارش ایسنا، سیدمحمد بهشتی - دبیرکل همایش ملی ایران در دوره قاجار - که سه‌شنبه ۲۹ آبان در همایش ملی «هنر ایران در دوره قاجار» در موزه ملی ایران صحبت می‌کرد، با مقایسه سه نقشه گسل‌های ایران، نقاط پرخطر وقوع سیل، پراکندگی جمعیت در ایران گفت: دو نقشه نخست با هم انطباق زیادی دارند به عبارت دیگر مناطق زلزله‌خیز همان نقاطی هستند که خطر سیل نیز در آن مناطق زیاد است و نکته جالب این که نقاط پر خطرتر در ایران دارای جمعیت بیشتری هستند.

او با بیان این نکته که برخی افراد معتقدند ایرانی‌ها دیوانه‌اند که در مناطق پرخطرتر زندگی می‌کنند، گفت: در حال حاضر نیز وقتی کمی وضعیت خطرناک می‌شود به فکر جابه جایی پایتخت می‌افتیم، این در حالی است که  تنها جای بدون گسل در ایران وسط کویر مرکزی و کویر لوت است.

رییس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، با بیان این نکته که بزرگترین شهرها و منظومه‌های زیستی ایران روی نقاط پرخطر قرار دارند، افزود: اگر این مناطق پر خطر را حذف کنیم و تصمیم بگیریم در آن نقاط زندگی نکنیم، فقط قادر خواهیم بود به شیوه چوپانی و کوچرویی زندگی داشته باشیم چون تنها مناطق قابل زیست در ایران همین نقاط پرخطر است.

او تنها نقاطی را که می‌توان به آب در عمق زمین دسترسی داشت و معادن را مورد بهره برداری قرار داد  و کشاورزی کرد، همین نقاط بسیار پرخطر دانست و افزود: با صرف نظر کردن از این نقاط پرخطر باید از تمدن، مدنیت، شهر نشینی و یکجا نشینی در این سرزمین منصرف شویم، در حالی که کوچروی هم شکلی از زندگی است اما انچه که در شهرها پدید می‌آید قامت رعناتری از فرهنگ است.

بهشتی از محیط های پرخطر با عنوان محیط های بی قرار و ناآرام نام برد و استقرار در این محیط ها را به رفتار  بندبازها تشبیه کرد و گفت: با نگاه به آثار تمدن در ایران متوجه می‌شویم، در این سرزمین فقط نیازهای اولیه زیست حل و فصل نشده است بلکه به کیفیت بسیار عالی و بالایی هم دست یافته، به طوری که وقتی صحبت از هنر می‌شود این هنر فقط مبین جنبه‌های زیبایی شناختی نیست.

وی با تاکید برا ین‌که در ایران هنر بی معنی و بی فایده که پایش روی زمین نباشد و فرش زیر پایمان و ساختمان محل سکونت‌مان نباشد، نداریم، افزود: بلکه هنر در ایران باید در عین زیبایی انواع فواید را نیز داشته باشد، این کیفیت مواجه با سرزمین تقریبا تا انتهای دوره قاجار و تا قبل از یک قرن اخیر ادامه داشته است. در این دوران مهمترین منبع تولید ثروت در ایران تولید ارزش بوده است، در آن دوران نفتی برای درآمدزایی نبود بنابراین در همه ادوار باید تولید ارزش می‌کردیم.

او در ادامه به ورود ثروت و درآمد حاصل از نفت از دوره پهلوی به ویژه پهلوی دوم به اقتصاد ایران اشاره کرد و افزود: از آن دوران به مرور همه بر سر دوراهی تولید ارزش یا ارتزاق از محل نفت قرار می‌گیریم و به مرور زمان گزینه دوم آسان‌تر می‌شود تا جایی که به نظر می‌رسد افرادی که تولید ارزش می‌کنند متوجه نیستند و فقط به دنبال کار سخت می‌روند.

او با نگاهی به امروز گفت: در حال حاضر گمان می‌کنیم که اصلا در وجودمان بنیه، بضاعت و ظرفیت تولید ارزش چندان وجود ندارد و باورمان نمی شود که بتوان از محل خلاقیت و تولید ارزش زندگی کنیم. گمان می‌کنیم زندگی از راه تولید ارزش، خصوصیت مردمی در سایر نقاط جهان است، در دنیا چند کشور می توانند یک موشک ساخته و موجود زنده ای را در آن به جو فرستاده و زنده به زمین برگردانند؟ حدود ده کشور نیز چنین توانایی را داشته باشند اما ما این کار را کردیم و انعکاس و واکنش جامعه به آن، ساختن طنز های مختلف بود چون ما متاسفانه باور نمی‌کنیم که بتوانیم تولید ارزش داشته باشیم.

وی یکی از دلایل مهم این نوع نگاه را نسیان در زمینه گذشته نزدیک است و با تاکید بر اهمیت گذشته نزدیک نسبت به فرهنگ، فرهنگ را به درخت و گذشته نزدیک را به شاخه سبز و جوانه های این درخت تشبیه کرد و گفت: این بخش سبز بسیار حساس و در معرض تهدید است.

رییس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزاری همایش هنر دوره را قاجار را عامل یادآوری گذشته نزدیک دانست، گفت: فکر نکنید که ما فقط در زمان هخامنشیان و اشکانیان شاهد رونق و حال خوب در کشور بوده ایم  بلکه در گذشته نزدیک نیز چنین وضعیتی داشته‌ایم.در کشور شاهد حمله از زوایای مختلف به گذشته نزدیک هستیم و لازم است این زوایا شناخته شده و علل این حملات مشخص شود.

وی با طرح این پرسش که تجدد، جدید شدن و معاصر شدن موکول به دور ریختن همه چیزهای مربوط به گذشته است؟ گفت: در دوره پهلوی به ویژه پهلوی دوم تا به امروز با صندوقخانه های فرهنگی خود به مانند زباله برخورد کرده‌ایم، هم اکنون در خانه و ذهن ما صندوقخانه و انباری وجود ندارد و انباری ها تبدیل به محل نگهداری وسایل به درد  نخور شده است در حالی که یک روزگاری صندوقخانه و انباری محل نگهداری وسایل ارزشمند بودند، وسایلی برای روز مبادا.

مردم بازارها را آباد کردند، نه فتحعلیشاه
 

بهشتی دگرگونی احوالات را علت قرارگیری ما در وضعیت کنونی دانست و گفت: برای درمان باید دوباره گذشته را به یاد بیاوریم و به همین دلیل بسیار خوشحالم که برای نخستین بار درباره دوره قاجار شاهد یک نگاه جدید هستیم.
 

وی همچنین یکی از مشکلات برای پرداختن به دوران قاجار را در این دانست که گویا قرار است با پرداختن به قاجار سراغ فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه یا آقامحمد خان قاجار برویم این در حالی است واقعا اینگونه نیست و دوره قاجار یک دوره از زیستن در این سرزمین است. فتحعلی شاه بازارها را آباد نمی کند بلکه آبادی بازارها توسط مردم انجام می شود.
 

بهشتی با اشاره به زلزله مهیب کاشان در اواخر دوره زندیه افزود: در این زلزله شهر با خاک یکسان شده و تنها چند بنای محدود و عمومی در کاشان کمتر صدمه می بینند.این زلزله  تقریبا سه سال قبل از سقوط حکومت زندیه اتفاق افتاد و تا ۶ سال بعد از حکومت قاجار یعنی در طی ۹ سال کاشان بار دیگر ساخته می شود این در حالی بود که در آن زمان حکومت درگیر حفظ موجودیت و سپس ایجاد موجودیت بود بنابراین توانایی و زمانی برای بازسازی کاشان نداشت.

او تاکید کرد: اهالی کاشان، این شهر را بار دیگر به مانند یک جواهر می سازند و هنوز هم خانه هایی از آن دوران در این شهر وجود دارند.

پشت کردن به دوره قاجار پشت کردن به گذشتگان است

او گفت: با پشت کردن به دوره ای مانند دوره قاجار گویی به تلاش و کوشش گذشتگان خودمان پشت کرده ایم دوره ای که در آن جامعه موفق شدند آثار درخشانی را ایجاد کنند. در عرصه معماری تنها وجود مدرسه آقابزرگ در کاشان و چند خانه تاریخی و سرا کافی است تا این دوران را عصری درخشان در معماری ایران بنامیم.
 

وی با اشاره به آثار معماری به جامانده از دوره صفوی در اصفهان گفت: همین آثار باعث شده قضاوت خوب و مثبتی درباره معماری دوره صفوی داشته باشیم و به همین دلیل باید نمره خوبی به معماری دوره قاجار بدهیم این در حالی است که هم اکنون به آثار بیشتری نیز از این دوران دسترسی داریم.

او با تاکید بر این‌که باید به دوره قاجار بسیار جدی‌تر بپردازیم،اظهار کرد: این دوره به دلیل ارتباط به گذشته نزدیک با سایر دوره متفاوت است چرا که دوره قاجار بیشتر از سایر دوره ها به امروز ما مربوط است.

وی ابراز امیدواری کرد که برگزاری این همایش بتواند پژوهشگران را ترغیب کند تا نسبت به هنر در این دوره با نگاهی جامع به تحقیق و بررسی بپردازند و این دوره را از تاریکی بیرون آورد.

لوور سیاهه‌برداری آثار قاجاری در اروپا را انجام می‌دهد

لینتز - رییس بخش اسلامی موزه لوور - نیز در سخنانی برگزاری این همایش را نشان دهنده‌ی اهمیت تعامل و مسائلی دانست که بین لوور پاریس و سازمان میراث فرهنگی در جریان است و با ارائه اسلایدهایی از آثار هنر قاجار در لوور گفت: موزه لوور پاریس بخش جدیدی را در سپتامبر ۲۰۱۲ افتتاح کرد. که در آن هنر اسلامی را به نمایش گذاشت. تالاری که می‌توان آن را از مهمترین بخش‌ها در دنیا دانست که ۲۱ هزار آیتم در آن نشان داده می‌شود.

او ادامه داد:‌ در پایان قرن ۱۹ پاریس مرکز هنرهای اسلامی بود و بسیاری از مجموعه داران در آن زمان تمرکزشان بر هنر مصر بود اما شخصی به نام جورج مارتو متخصص هنر دوره اسلامی که بیشتر در حوزه نقاشی تخصص داشت به هنر دوره اسلامی روی آورد.

وی با بیان اینکه در این جایگاه روایت رسمی از جایگاه هنر قاجار در آثار لوور نمایش داده شده، افزود: موزه لورر تصمیم گرفت فقط آثاری را ارائه کند که متعلق به آثار قرن ۱۹ به بعد باشد نمی‌توانستیم آثار قاجار را نمایش دهیم. از نظر تقسیم وظایف قرار بود یک موزه دیگر این کار را انجام دهد، اما شش سال بعد با ایجاد تالار جدید موفق شدیم هنر دوره قاجار را نیز به نمایش دربیاوریم که موفق‌ترین عملکرد در این تالار برگزاری نمایشگاه امپراطوری گل سرخ بود که مجموعه‌ای از آثار دوره قاجار از کشورهای مختلف را برای چند ماه به نمایش درآورد.

او اظهار کرد: ‌به علت فقدان در ارائه آثار قاجاری تصمیم گرفتیم برخی از اقلام قاجار را از موزه‌های دیگر به امانت بگیریم، مانند موزه مردم شناسی در یکی از کشورهای اروپایی که حوزه تخصصش اقوام غیر اروپایی بود و توسط رئیس جمهور قبلی فرانسه افتتاح شده بود تا دانش اقوام را در فرهنگ های دوره‌های مختلف آموزش دهد به امانت گرفتیم. می‌خواستند گالری مخصوص هنر دوره قاجار را ایجاد کنند. روایت کاشی‌ها  و اشیاء بیشتر روایت مردم شناختی بود نه هنری.

وی فرصت دیگری را که در فراهم کردن مجموعه آثار دوره قاجار به وجود آمده بود، برگزاری موزه جدید در شهر لارنس فرانسه در ۲۰۱۲ دانست و گفت: پروژه‌ی مهمی که در این موزه راه انداختیم آن بود تا گالری‌هایی از لورر را ایجاد کنیم تا چهار راه ارتباطی فرانسه، انگلیس و شمال اروپا را در بر بگیرد. قصد داشتیم روایتی متفاوت را در گالری‌ها به وجود بیاوریم که هیچ خط و ممیزی بین هنر غرب و شرق در آن نباشد. برخی از موزه‌های ملی و محلی فرانسه اشیایی از دوران قاجار را در اختیار داشتند که با سامان دهی آنها توانستیم پروژه‌های مشترکی را در قالب نمایشگاهی اجرایی کنیم.

لینتز با اشاره به اینکه کاخ ورسای فرانسه که توسط لوئی چهاردهم ایجاد شده یکی از موزه‌هایی است که نقاشی‌های بزرگ و با ارزش تاریخی را در خود دارد، گفت: نقاشی ارزشمندی از دیدار ناپلئون و سفیر ایران را نیز که تاکنون نمایش نداده است به موزه لوور امانت داد. همچنین موزه ملی نظامی فرانسه  نیز که مجموعه‌ای از سلاح های دوره قاجار را در خود دارد در این حوزه فعالیت می‌کند.

او اظهار کرد:‌ فرانسه از پایان قرن ۱۸ تا امروز هزار و دویست موزه منطقه‌ای ایجاد کرده و بخش هنر اسلامی لوور که یک مسئولیت علمی در خصوص مجموعه‌های هنر اسلامی دارد از این آثار در موزه‌ها سیاهه برداری کرده است تا لیستی از آثار هنر قاجار را در اختیار داشته باشد.

رئیس بخش اسلامی موزه لوور گفت: این بخش از موزه ملی ایران در فرانسه و اهمیتی که این پروژه فرهنگی می‌تواند داشته باشد در آینده نیز موثر است. برای این کارها ما به شما – متخصصان هنر در میراث‌فرهنگی کشور- نیاز داریم.

کمک کنیم آثار هنری دوره قاجار تحت حمایت سازمان میراث در آیند

بهروز عمرانی - سرپرست پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری - نیز در سخنانی هنر دوره قاجاری را دارای ارزش‌های برجسته‌ای دانست که در حوزه پژوهش‌های تاریخ هنر به آن کمتر پرداخته شده و افزود: این در حالی است که آن‌ها ارزش حفاظت و شناخت دارند .

وی با اشاره به تصویب قانون عتیقات در سال ۱۳۰۹ که بر اساس آن، آثار تا پایان دوره زندیه شامل حفاظت، صیانت و پشتیبانی قرار می‌گرفت، به ویژگی‌های مستتر در هنر قاجار اشاره کرد و گفت: مطالعات در سفالینه‌های آبی سفید ، زرین فام و پلی کروم تداوم را از لحاظ فرم ، طرح و نقش نشان می‌دهد که آن مورد اهمیت است .

او با بیان اینکه با مشاهده این آثار و آثار دیگری از اواخر دوره زندیه مانند دیوار نگاره‌های مجموعه کاخ کریمخانی و مقایسه آنها از لحاظ ساختاری به تداومی بین دوره زند و قاجاریه پی می‌بریم، بیان کرد: در دوران زندیه از مواد معدنی بیشتر بهره گرفته می‌شده و در دوره قاجار مواد عالی و سنتزی مورد استفاده بوده‌اند .

وی با مقایسه آهک بُری‌های حمام‌های این دوره و با اشاره به کاربرد نقاشی‌های حیوانی، انسانی، مضامین ادبیات و اسطوره‌ها از زندیه به قاجار ادامه داد: در این دوره معماری از سبک اصفهان به خیابانی با ویژگی‌های خود تغییر یافته و ساختارها دستخوش تغییر می‌شوند، بنابراین کاربری‌هایی مانند بلدیه و تلفن گرام‌خانه به مجموعه‌ها اضافه می‌شوند .

عمرانی با اشاره به تغییرات و تحولاتی که در دوره قاجاریه رخ داده‌اند، گفت: در دوره دوم یعنی ناصری با الهام از گذشته توجه به گرایش‌های غربی وجود دارد و مواردی مانند اعزام دانشجویان به خارج از کشور و تأسیس دارالفنون، ساختارهای هنری را دستخوش تغییر قرار می‌دهد که بعضا مورد نقد هم واقع می‌شوند، اما به نظر می‌رسد که هنر دوره قاجار دارای ارزش‌های برجسته‌ای است  که در حوزه پژوهش‌های تاریخ هنر کمتر به آن پرداخته شده است.

سرپرست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: برگزاری این همایش و نمایش آثاری بازآفرینی شده از این دوره کمک می‌کند تا خلا فراموشی گذشته نزدیک پر شده و کمک کنیم که آثار دوره هنری قاجاری بتوانند تحت حمایت سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری درآیند و تداوم فرهنگی را تا دوران معاصر شاهد باشیم .

در پایین ائین افتتاحیه این همایش، لوح تقدیر در بخش علمی مقالات برتر به هوشنگ خسرو بیگی ، جمشید حاتم و دلارام کاردار تهران، در بخش آثار هنری برگزیده به فرح کیمیا قلم ، مژگان موسی نژاد  و اکرم ضیائی و در بخش موسیقی به وحید بسطام و ایرج طباطبایی اهدا شد .

همچنین آثار شهلا اسدیانی ، مژگان جاوید ، سحر حسن‌خانی ، محسن شه‌نما ، امیر رضا صیدی ، رویا عمران ، میترا لشکری ، سمیه مشایخی ، محمود صفری، سعید باستان فر ، مریم خوشنویس ، سهیلا نقی زاده ، محبوبه کمالی نژاد و بهدیس جنتی از طرف هیأت داوران تقدیر شدند.

در ادامه این همایش نیز دو پنل تخصصی با موضوعاتی مانند «باغ ایرانی»، «کتیبه‌های قاجاری»، «ژنِ خانه‌های قاجاری»، « بحران هویت در نقاشی قاجار»، «زنان نوازنده در نقاشی قاجار»، برگزار شدند.