وقتی بوی منفعت به مشام آلمانی‌ها می‌رسد/ ریسبافی که نیمه‌جان ماند !

تبدیل کارخانه ریسباف به موزه بزرگ اصفهان شاید بیشتر به رؤیایی شبیه بود که وزارت راه و شهرسازی در سر داشت اما عاقبت این کارخانه همچنان در فراز و نشیب تصمیمات مختلف مسؤولان نیمه‌جان مانده است.

به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، کارخانه ریسباف اصفهان در حوزه ریسندگی فعالیت داشته و با مشارکت‌های مردمی در سال 1313 یعنی 83 سال پیش به عنوان یک شرکت خصوصی با حمایت دولت ساخته شده و نشان‌دهنده اعتماد به بخش خصوصی از دیرباز در ایران است.

این کارخانه در زمانی که در محدوده رودخانه زاینده‌رود، کارخانجاتی از این دست ساخته شده بود، فعال بوده اما در دوره‌های مختلف دچار رکود اقتصادی می‌شده، گاهی به صورت موقت تعطیل و دوباره فعال می‌شده و تا دهه 70 شمسی نیز همچون دیگر کارخانه‌های ریسندگی و بافندگی فعال بوده است.

سرانجام کارخانه ریسباف اصفهان به دلیل رکود اقتصادی و بدهی در اواخر دهه 70 به کلی تعطیل شد؛ پس از آن طی فرآیندی در این سال‌ها به دلایل بدهی‌های خود به بانک ملی واگذار و این بانک به عنوان مالک اصلی آن شناخته شد.

این کارخانه طی 2 دهه اخیر متروکه ماند، به طوری که از فضای 7 هکتاری آن هیچ استفاده‌ای نمی‌شد و فقط چند ساختمان آن در ضلع مجاور خیابان «چهارباغ‌بالا» به عنوان بخش‌های اداری بانک ملی استفاده می‌شد که این روند تا چندی پیش نیز ادامه داشت.

سازمان میراث فرهنگی در سال 1381 براساس مأموریت ابلاغی دولت به عنوان حافظ آثار تاریخی، این کارخانه را به عنوان اثر ملی تشخیص داد و برای آن پرونده و شماره ثبت ملی ایجاد کرد که تحت حفاظت قانون ثبت  آثار ملی قرار گرفت و کاربری ملک این کارخانه به کاربری فرهنگی تغییر پیدا کرد.

وقتی بوی منفعت به مشام آلمانی‌ها می‌رسد

محسن مهرعلیزاده استاندار اصفهان در توصیف این کارخانه می‌گوید: ریسباف اهداف بلندپروازانه و بلندمدتی داشته و مدیران آن درصدد تبدیل آن به عنوان منچستر ایران بوده‌اند، چراکه منچستر یکی از شهرهای صنعتی در آن دوره بوده است؛ ریسباف به درستی و آرامی جای خود را در ساختار اقتصادی وقت کشور ایران پیدا کرد و به هیچ عنوان شیوه‌های قدیمی و قبل از خود را زیر سؤال نبرد و در میان اجتماع نفوذ پیدا کرد.

استاندار اصفهان با اشاره به به کارگیری معماری ایرانی در کارخانه ریسباف اضافه می‌کند: ویژگی دیگر کارخانه ریسباف معماری منحصر به فرد این مجموعه است، با وجودی که معمار این کارخانه یک معمار معروف آلمانی بوده است؛ کشور آلمان هم‌اکنون برای بزرگداشت این معمار آمادگی خود را برای احیای کارخانه ریسباف اعلام کرده است.

او با اشاره به ویژگی کارخانه ریسباف در توجه به سلامت نیروی انسانی خود ادامه می‌دهد: کارت بهداشتی و برنامه‌های آموزشی کارگران از جمله اقدامات ارزشمند مدیران کارخانه ریسباف در دوره‌های قدیم است؛ این کارخانه در آینده‌ای نه‌ چندان دور به یک مکان مناسبی برای جذب گردشگران خارجی تبدیل خواهد شد و من به عنوان استاندار اصفهان از این حرکت حمایت خواهم کرد.

پای بانک ملی در کفش میراث فرهنگی

با همه این تفاسیر از این نکته نباید غافل شد که زمین کارخانه ریسباف به لحاظ موقعیت شهری ارزش ملکی بالایی داشت و استدلال بانک ملی این بود که با تغییر کاربری ملک این کارخانه به کاربری فرهنگی، ارزش آن افت کرده است، بنابراین تنش اختلافات شدت گرفت و بانک ملی کارشناسان میراث فرهنگی و راه و شهرسازی را به این کارخانه راه نمی‌داد.

در دولت یازدهم و با تغییر سیاست‌های وزارت راه و شهرسازی جهت احیای هویت فرهنگی و حفاظت از آثار تاریخی، این وزارتخانه براساس قانون، یکی از شرکت‌های مادر تخصصی تابع خود به نام «شرکت بازآفرینی شهری ایران»(شرکت عمران و بهسازی شهری ایران) را به عنوان متولی کیفیت‌بخشی به بافت‌های موجود شهری مشخص کرد تا اقدامات درون شهرها را پیگیری کند.

کارخانه ریسباف اصفهان آخرین بازمانده از آثار صنعتی دوره معاصر ایران و دارای ثبت ملی است، به همین دلیل شرکت بازآفرینی شهری برای حفظ و احیای این اثر مأموریت پیدا کرد؛ موقعیت مکانی و وسعت کارخانه ریسباف در شهر اصفهان در نقطه بسیار استراتژیکی قرار گرفته و هر اقدام عمرانی و توسعه‌ای بر این مجموعه تأثیر به‌سزایی در ارتقای کیفیت زندگی این نقطه از شهر اصفهان داشته باشد.

رضا فیضی دبیر دبیرخانه تغییر کاربری کارخانه ریسباف اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در این رابطه می‌گوید: وزارت راه و شهرسازی با نیت بازآفرینی بافت و احیای کارخانه ریسباف مذاکرات خود با بانک ملی را در اواخر سال 1392 آغاز کرد، اما بانک ملی نگاه مثبتی به تغییر کاربری این کارخانه نداشت، چراکه توسط میراث فرهنگی ثبت ملی شده بود و کاربری فرهنگی داشت.

او می‌افزاید: نگاه بانک ملی به این ملک نگاهی صرفاً اقتصادی بود، اما موضوع فراتر از این قضیه بود، به همین دلیل مذاکرات وزارت راه و شهرسازی با این بانک بیش از حد به طول انجامید؛ این مذاکرات تا دی‌ماه سال 95 ادامه داشت که اگر رایزنی مستقیم وزیر راه و شهرسازی با وزیر اقتصاد صورت نمی‌گرفت امکان ادامه مذاکرات نیز وجود داشت.

رؤیاهای شیرینی که در ذهن وزیر است

براساس گفته‌های عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی، این وزارتخانه درصدد آن است تا فضای کارخانه ریسباف دوره صنعتی شدن اصفهان را احیا کند تا به یک فضای شهری با ترکیبی از فضاهای خدماتی و موزه‌ شهر اصفهان تبدیل شود.

او معتقد است: تبدیل کارخانه ریسباف به یک فضای شهری با ترکیبی از فضاهای خدماتی و موزه‌ای، نه تنها به مردم اصفهان کمک می‌کند، بلکه می‌تواند باعث جذب گردشگر از سراسر جهان شود؛ درصدد خلق ارزش‌افزوده برای تمامی مردم یک شهر هستیم و با بازگرداندن کارخانه ریسباف اصفهان یک ارزش‌افزوده جدیدی به کل مجموعه تاریخی اصفهان اضافه خواهد شد.

وزیر راه و شهرسازی بیان می‌کند: اگر بخواهیم فضای کارخانه ریسباف و فضاهای مجاور آن آباد شود، این کارخانه ابتدا باید منزلت اجتماعی پیدا کند؛ رویکرد تخریب ساختمان‌های قدیمی و ایجاد ساختمان‌های جدید به جای آن‌ها، منزلت اجتماعی محله‌ها را افزایش نخواهد داد؛ بازآفرینی کارخانه ریسباف اصفهان با ارتقای منزلت اجتماعی در محله مجاور این کارخانه، خود به خود جاذب صدها سرمایه‌گذار پیرامون آن خواهد شد.

او بر این باور است که الگوی بازآفرینی کارخانه ریسباف اصفهان را در تمامی شهرهای ایران تکرار کند و در این رابطه تأکید دارد: محله‌های شهری مکانی برای برقرار ارتباطات فرهنگی و اجتماعی مردم است که همه ساکنان آن، به محله خود حس تعلق دارند.

از نظر کارشناسان میراث فرهنگی، کارخانه ریسباف به عنوان یک اثر میراث صنعتی تاریخی قابلیت ثبت جهانی دارد.

این تصویر قدیمی مربوط به ورود ماشین‌آلات نساجی به اصفهان است؛ این عکس مربوط به دوران رونق نساجی اصفهان و یکی از ماشین‌آلات خریداری‌شده برای راه‌اندازی کارخانه ریسباف توسط مرحوم «ابوالقاسم جلا» در سال 1319 گرفته شده است.

یکی از ماشین‌آلات خریداری‌شده برای راه‌اندازی کارخانه ریسباف

دبیر دبیرخانه تغییر کاربری کارخانه ریسباف اصفهان ادامه‌ می‌دهد: علی طیب‌نیا وزیر اقتصاد وقت به بانک ملی تکلیف کرد تا این ملک را با قیمت کارشناسی و براساس طرح تفصیلی به وزارت راه و شهرسازی بفروشد؛ از آن زمان فرآیند واگذاری ملک با انعقاد تفاهم‌نامه‌ای میان شرکت بازآفرینی شهری ایران(شرکت عمران و بهسازی شهری ایران) با بانک ملی در دی‌ماه آغاز شد.

تهاتر دو وزارتخانه برای یک «ریسباف»

او یادآور می‌شود: وزارت راه و شهرسازی وظیفه تأمین منابع مالی برای واگذاری این ملک بود که بخش‌هایی از این منابع به صورت تهاتر صورت گرفت، به طوری که وزارت راه و شهرسازی با تبادل زمین‌های قیمت‌گذاری‌شده‌ خود فرآیند تهاتر را انجام می‌داد.

قیمت کارخانه ریسباف اصفهان 215 میلیارد تومان برآورد شد که وزارت راه و شهرسازی در قبال واگذاری آن باید این رقم را با بانک ملی تسویه‌حساب کند.

فیضی در رابطه با این موضوع اعلام می‌کند: البته حدود 15 تا 20 میلیارد تومان از این مبلغ هنوز باقی مانده و بانک ملی این مبلغ را از وزارت راه و شهرسازی طلب دارد.

از 23 تا 25 آذرماه سال گذشته هفتمین کنفرانس بین‌المللی توسعه پایدار و عمران شهری با حضور وزیر راه و شهرسازی در کارخانه نیمه‌جان ریسباف در حالی برگزار شد که شرایط محیطی کارخانه ریسباف آمادگی لازم برای همایش یا کنفرانسی را نداشت.

هدف اصلی احداث موزه نیست

دبیر دبیرخانه تغییر کاربری کارخانه ریسباف اصفهان بیان می‌کند: پس از انجام واگذاری ملک ریسباف در اسفندماه سال 95 ، شرکت بازآفرینی شهری ایران تصمیم گرفت که در گام نخست دبیرخانه‌ای با عنوان «بازآفرینی میراث صنعتی ریسباف» را تشکیل دهد تا این دبیرخانه هماهنگ‌کننده و پیش‌برنده تمامی اقدامات نرم‌افزاری این پروژه باشد اما فعالیت آن به صورت رسمی از شهریورماه 96 آغاز شد.

او معتقد است: نمی‌توان کاربری مجموعه ریسباف را صرفاً برای احداث یک موزه یا یک مرکز چندعملکردی دانست، چراکه موضوع میراث صنعتی یا اراضی قهوه‌ای، موضوعی بسیار تخصصی و پیشرفته در علم عمران و شهرسازی است.

فیضی تأکید دارد: با بررسی تجارب جهانی و نگاهی به پروژه‌های مشابه بازآفرینی ریسباف در جهان که خروجی موفقیت‌آمیزی هم داشته‌اند، چنین آثاری عمدتاً با کاربری‌های غالب فرهنگی و در عین حال چندعملکردی بازآفرینی می‌شوند؛ البته یکی از ابعاد مهم چنین اقدامی بعد اقتصادی و بازگشت سرمایه‌ای است که باید برای آن برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد.

او بر این باور است: نمی‌توان دولت را به عنوان بهره‌بردار، مجری و همه‌کاره پروژه بازآفرینی ریسباف در نظر گرفت چراکه در این صورت فاتحه این پروژه خوانده شده و اصولاً رونقی در آن ایجاد نخواهد شد؛ به لحاظ نظری بازآفرینی این کارخانه باید به بخش خصوصی واگذار شود ولی به لحاظ عملی در سیستم اداری دولتی چنین کارهایی دارای پیچیدگی خاصی است.

میراث فرهنگی در «انتظار کشیدن» مشارکت دارد

فریدون اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان نیز فقط به این جمله بسنده کرده است که«بی‌صبرانه منتظر راه‌اندازی موزه بزرگ اصفهان در محل کارخانه ریسباف هستیم» اما ناصر طاهری معاونش جزئیات بیشتری ارائه و اعلام کرده که برای احداث موزه بزرگ اصفهان قرار نیست هیچ‌گونه تخریبی در ریسباف انجام شود بلکه کلیت بنا تنها مرمت و مورد بازسازی قرار می‌گیرد.

معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان متذکر می‌شود: از آنجا که سازمان میراث فرهنگی متولی موزه‌های شهر و آثار تاریخی و باستانی محسوب می‌شود و نقش حاکمیتی و نظارتی دارد، موزه بزرگ اصفهان توسط هر ارگانی که به بهره‌برداری برسد، تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی خواهد بود.

طاهری در پاسخ به این سؤال که موزه بزرگ اصفهان شامل چه آثاری خواهد بود، می‌افزاید: کاربری دقیق این موزه با توجه به وسعت 7 هکتاری آن هنوز مشخص نشده ولی مجموعه‌ای از موزه‌ها در دوره‌های مختلف با آثار متفاوت را در بر خواهد گرفت؛ تا زمانی که اراده راه و شهرسازی برای احداث موزه محقق نشده باشد، پیش‌بینی نسبت به تأمین اعتبار آن هم ممکن نخواهد بود.

سختی تعادل میان ارزش تاریخی و سودآوری اقتصادی

دبیر دبیرخانه تغییر کاربری کارخانه ریسباف اصفهان اذعان دارد: اولاً باید بررسی شود که چه شیوه‌هایی برای سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری از چنین مجموعه‌ای با این وسعت و ارزش در کشور وجود دارد و چه مدل‌هایی برای رونق‌دهی پایدار به ریسباف موجود است؛ اگر قرار باشد دولت به عنوان نهاد تزریق‌کننده بودجه وارد پروژه بازآفرینی کارخانه ریسباف شود، احیای این کارخانه با شکست مواجه می‌شود چراکه بودجه دولت محدود است.

او خاطرنشان می‌کند: باید تعریفی برای کاربری ریسباف وجود داشته باشد تا این اثر تاریخی بتواند چرخه اقتصادی داشته باشد؛ اگر این پروژه با نگاه صرف سودآوری اقتصادی پیش برود، ماهیت و ارزش تاریخی آن زیر سؤال خواهد رفت.

فیضی ابراز دارد: در همه جای دنیا این مسأله به وجود می‌آید که دولت‌ها با آثار ارزشمند صنعتی روبرو شده و موظف به حفظ آن‌ها هستند، در عین حال نیازمند یک چرخه اقتصادی برای پایدار نگه داشتن آن هستند؛ اگر صرفاً به سودآوری اقتصادی از مجموعه ریسباف نگاه شود، ارزش‌های فرهنگی از دست خواهد رفت و بالعکس اگر صرفاً نگاهی فرهنگی داشته باشیم، به دلیل عدم بودجه بازسازی و نگهداری تبدیل به مکانی متروکه خواهد شد.

او متذکر می‌شود: ریسباف به دلیل موقعیت استراتژیکی که در ساختار شهر اصفهان دارد، بسیار حائز اهمیت است؛ به طوری که اگر پروژه احیای ریسباف موفق باشد اثر بسیار مثبتی در آن محدوده از شهر اصفهان خواهد داشت، بنابراین برای تعیین کاربری ریسباف باید همه جوانب اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شود.

احیای ریسباف حق شهروندان اصفهانی

حجت‌اله غلامی مدیرکل راه و شهرسازی استان اصفهان نیز معتقد است: این کارخانه به عنوان آخرین بازمانده از کارخانجات نساجی و بناهای تاریخی باقیمانده از عصر معماری صنعتی و نمادی از فرهنگ، معماری، مناسبات اجتماعی و تاریخی مردم در سده معاصر است که احیای آن حق شهروندان اصفهانی است.

پروژه احیای ریسباف وقتی موفق است که بتواند برای همه گروه‌های جامعه جذاب باشد، نه فقط برای یک قشر خاصی از هنرمندان.

براساس مطالعات تجارب احیای میراث صنعتی کشور و تجارب احیای میراث صنعتی دنیا، کارخانه چرم خسروی تبریز طی سال‌های گذشته به دانشگاه هنر اسلامی این کلان‌شهر تبدیل شده که پروژه بازآفرینی بسیار موفقی بوده است.

همچنین پادگان‌ها و زندان‌های زیادی در تهران احیا شده است، مثل زندان قصر که به یک مجموعه فرهنگی، پادگانی که به خانه هنرمندان تهران و کشتارگاهی که به فرهنگ‌سرای بهمن تبدیل شده است.

یک کارخانه قدیمی در لندن احیا و بازآفرینی شده که در این راستا سالانه 5 میلیون بازدیدکننده از سراسر دنیا برای دیدن آن به لندن سفر می‌کنند؛ بنابراین یک سرزندگی بالا و در عین حال یک گردش اقتصادی قابل توجه منجر به جهانی شدن این پروژه بازآفرینی در لندن شده است.

خاطرات ریسباف در ذهن قدیمی‌ترهای اصفهان

دبیر دبیرخانه تغییر کاربری کارخانه ریسباف اصفهان تصریح می‌کند: شرکت بازآفرینی شهری ایران در راستای تصمیم‌گیری جهت چگونگی احیای کارخانه ریسباف 4 نشست تخصصی در آبان و آذرماه 96 با حضور متخصصان بازآفرینی شهری از جمله معماری، شهرسازی، جامعه‌شناسی و .. برگزار و نتایج آن را مدون کرده است.

او ادامه می‌دهد: همچنین از ایده‌های عمومی مردم، معماران، شهرسازان و دانشجویان برای چگونگی احیای کارخانه ریسباف نظرسنجی شده و این سؤال مطرح شده که ریسباف چه نقشی می‌تواند در آینده شهر اصفهان داشته باشد؟

ریسباف تمام شرایط یک اثر صنعتی با ارزش ثبت جهانی را دارد؛ این کارخانه در دوره خود بسیار جریان‌ساز بوده و همه کسانی که در دوره تأسیس و فعالیت آن می‌زیسته‌اند، ارتباطی با این کارخانه داشته‌ و هنوز عده‌ای از آن خاطره دارند.

با راه‌اندازی کارخانه ریسباف، صنعتی شدن اصفهان رقم خورد و این شهر به قطب صنعتی ایران تبدیل شد؛ دوره ساخت این کارخانه دوره تلفیق گذشته با دوره‌ مدرن بوده که تحولات زیادی در کشور رخ داده که در الگوهای معماری آن نیز مشهود است.

طراحی فضاهای معماری کارخانه ریسباف بر مبنای طراحی معماری مدرن است چراکه در معماری قدیمی ایران سوله‌های یک‌پارچه وجود نداشت و طراحی معماری‌های درون‌گرای «حیاط‌مرکزی» مرسوم بوده است.

تلفیق عجیب معماری سنتی با دوران مدرن

چوب‌کاری‌ها، آجرکاری‌ها، تزئینات و کاشی‌کاری‌های سنتی کارخانه ریسباف نمایان‌گر تلفیقی از معماری ایرانی در نمای ساختمانی این کارخانه است که تلفیق بسیار عجیبی را با دوران مدرن ایجاد کرده است.

همه عناصر مجموعه ریسباف حفظ شده و تخریب بنیادین چشم‌گیری در آن صورت نگرفته است؛ همچنین از نظر کالبدی نیز همه اندام‌ها و روابط معماری این کارخانه حفظ شده است.

ادامه تاریخ شهر اصفهان از سبزه‌میدان به عنوان قلب پایتخت دوره سلجوقیان، در کنار مسجد جامع(جمعه) و بازار به سردر قیصریه و میدان امام(ره) متصل شده و در ادامه به آثار دوره معاصر و کارخانه ریسباف منتهی شده که نمایان‌گر پیوستگی تاریخی شهر اصفهان است.

وزارت راه و شهرسازی تنها تصمیم‌گیرنده احیای ریسباف نیست بلکه سازمان میراث فرهنگی و استانداری اصفهان نیز در این خصوص دخیل هستند.

هنوز هیج مدلی برای احیای ریسباف تعریف نشده

دبیرخانه تغییر کاربری کارخانه ریسباف اصفهان 3 طرح آسیب‌شناسی، مرمت کالبدی و بروزرسانی نقشه‌ها ریسباف را به اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان پیشنهاد کرده تا بخش‌های تخریب‌شده آن مورد بازسازی قرار گیرد؛ همچنین به دلیل وسعت این مجموعه، ریسباف نیازمند حفاظت فیزیکی و حفاظت اضطراری است.

مدل‌های تأمین مالی و بهره‌برداران آینده پروژه احیای ریسباف باید مشخص شوند؛ هنوز این مدل‌ها تعریف نشده و ممکن است این پروژه به صورت مشارکتی میان شهرداری اصفهان و یک سرمایه‌گذار انجام شود اما هنوز هیچ چیز قطعی نیست.

بنابراین تا وقتی که متولی بهره‌برداری و سرمایه‌گذار ریسباف مشخص نشوند، نمی‌توان طرحی را برای احیای ریسباف اجرا کرد؛ ناگفته نماند که شهرداری اصفهان هم می‌تواند یکی از گزینه‌ها برای اجرای این پروژه باشد.

===========

گزارش از یوسف الشریف