کاشان و کاشانه هایش !

خانه های کاشان یکی از منابع تاریخی و پرارزش معماری ایرانی هستند که در بافت این شهر هنوز رنگ‌وبویی از هویت پرسابقه و غنی این شهر را به نمایش می گذارد.

به گزارش ایمنا، عمارت‌هایی که به قدمت زمان در تاریخ این کشور ریشه دارند در بیشتر نقاط ایران و شهرهای بزرگ جای خوش کرده‌اند و کاشان یکی از شهرهایی است که امروزه مردمانش با چنگ و دندان از خانه های تاریخی شهر حفاظت می کنند. چهاردیواری‌های مجللی که زمانی برای خود روح زندگی بودند و نسل در نسل خانواده‌های بزرگی را در خود جای داده اند.

در این گزارش برخی از خانه های کاشان معرفی می شود.

خانه عباسیان

مجموعه خانه عباسیان کاشان در خیابان علوی در کوی سلطان امیراحمد واقع شده است این مجموعه از جمله برجسته ‌ترین آثار معماری و یکی از نامزدهای دریافت جایزه بهترین بناهای مسکونی ایران است خانه عباسیان از لحاظ معماری و تزیینات حایز اهمیت فراوان است این مجموعه دارای پنج طبقه و شامل ۵ حیاط و گودال باغچه است که پس از فوت مالک اولیه به مرور از هم تفکیک و به صورت ۵٫ باب خانه مستقل از هم درآمد

اما بعد از بازسازیِ خانه، دو واحد آنها به صورت طرح معمول معماری بافت قدیم کاشان یعنی گودال باغچه و یکی از آنها به صورت دو طبقه با حیاط مسقف و چهارمی که در اصل باغچه بوده است به صورت حیاط سنتی است. خانه‌ عباسیان به لحاظ معماری، دارای طرحی بسیار قوی و غنی و از نظر تزئینات گچبری و نقاشی و کاربری تزئینات معماری اسلامی نظیر رسمی بندی، یزدی بندی، کاربندی، قطاربندی، مقرنس و مشبک است.

خانه تاریخی تاج

خانه تاج در خیابان علوی شهر کاشان قرار دارد و یکی از بناهای گودال باغچه‌ای اصیل مردم این شهر در دوران قاجاریه با حدود دو قرن قدمت است. خانه تاریخی تاج از نمونه خانه‌های عام مردم کاشان در آن دوره است. این خانه در ۳ طبقه همکف، گودال باغچه و سرداب تحتانی، دارای ۲ باب حیاط بیرونی و اندرونی و ۱۳ باب اطاق پنج دری و سه دری و تک دری است. حیاط بیرونی خانه با ورودی از هشتی پنج ضلعی منحصر به فرد و دالان باریک پیچیده، فضا را از دید رهگذر محفوظ داشته است. حیاط بیرونی دارای یک باب مطبخ و سرداب کوچک می باشد که سرداب در زمین رُس حفاری شده و دارای نم خوانی است مخصوص نگهداری مواد خوراکی در تابستان گرم این دیار. ایوان پیشکم بوسیله ۳ باب درب فاقد شیشه، حرمت قسمت بیرونی را از اندرونی حفظ می کند که این موضوع ماهیت فرهنگ و تمدن اسلامی را نشان می دهد چراکه درونگرایی، تناسب، تقارن، تعادل، هماهنگی، ظرافت و در عین حال قداست و نجابت در این خانه نشانی از معماری اصیل کاشان و هویت تاریخی مردم این دیار است. حیاط اندرونی و شارم های اطراف گودال باغچه و مهتابی مقابل با غرفه های مجاور شارم بوسیله راه پله ای باریک ما را به پائین خانه هدایت می‌کند. باغچه‌ها و آب نمای مرکزی گودال باغچه طراوت را از دهانه باز زیر زمین به سرداب و پس سرداب منتقل می‌نماید. بادگیر مرتفع بام هوای گرم و خشک و سوزان تابستان را بوسیله وزش باد گرفته و از پره های داخل بادگیر به کانال‌های مرطوب اطراف سرداب منتقل کرده و پس از خنک شدن از طریق شبکه‌هایی به داخل زیر زمین هدایت می‌کند و باعث اختلاف دمای بین پانزده تا بیست درجه سانتی گراد با سطح کوچه می‌شود.

خانه آل یاسین

این خانه متعلق به مرحوم حاج سید محمد تقی پشت مشهدی است و بعدها به صورت موروثی در اختیار آقا نظام الدین مجتهد کاشانی(آل یاسین) قرار گرفت. سیستم مرکزی حوضخانه و حیاط خلوت در عین سادگی از ظرافت و لطافت خاصی برخوردار بوده و بسیار زیبا طراحی شده است. فضای خانه متشکل از یک بخش اصلی شامل حوض‌خانه، تالارها و اتاق‌های پیرامون آن در جبهۀ شمالی و دو بخش قرینۀ یکدیگر در دو جبهۀ شرقی و غربی است. بنا از جهات شمال، شرق و جنوب چند ورودی دارد که جدارۀ مجاور سردر ورودی خانه در جبهۀ شمالی نماسازی شده است. خانه از دو قمست کلی اندرونی و بیرونی تشکیل شده است. در کنار در ورودی خانه دو سکو وجود دارد که نام آن «شیخ نشین» یا «پیر نشین» است. پس از گذشتن از مدخل خانه که هشتی ورودی نام دارد به فضایی سر پوشیده با اتاق‌هایی در پیرامون و دو طبقه می‌رسیم که در وسط آن حوض آبی وجود دارد. کل این قسمت از ساختمان به «بیرونی» مشهور است. قسمت اندرونی خانه دارای حیاطی بزرگ است که در دو طرف آن قسمت های زمستانی و تابستانی نشین وجود دارد. قسمت راست حیاط که آفتابگیر است، زمستانی نشین بنا بوده است. فضاهای این مکان، پوشیده است و دارای اتاقی است به نام کرسی خانه. سمت چپ حیاط، قسمت تابستانی نشین بنا است. فضاهای این قسمت بازتر بوده و دارای یک ایوان زیبا به نام شاه نشین است. زیر شاه نشین سرداب اصلی خانه است. خانه دارای چندین سرداب می‌باشد. در گوشة سرداب اصلی پنجره‌های مشبکی وجود دارد که به بادگیرهای خانه متصل‌اند.

خانه عامری ها

یکی از قدیمی ترین و وسیع ترین مجموعه های مسکونی کاشان، خانه عامری هاست که قدمت آن به دوره زندیه بر می گردد. این خانه که در دوره قاجاریه توسط سهام السلطنه عامری بازسازی و توسعه یافت، مشتمل بر هفت حیاط مرکزی به صورت بیرونی اندرونی و مهمانخانه می گردد که تا سالیان اخیر مورد استفاده و بهره برداری قرار داشته است . سرای عامری‌ها دارای دو حیاط مستقل از هم برای دو بخش اندرونی و بیرونی است. حیاط روبازی به عنوان بهاربند نیز در این خانه وجود دارد. ویژگی بارز این بنا، وسیع بودن هر دو حیاط و همین‌طور مجلل بودن فضاها و تزئینات این خانه است. این خانه بعد از مرمت بعنوان هتل سرای عامری ها به بهره برداری رسید. حیاط بیرونی ابراهیم خلیل خان، نخستین فضایی است که مهمانان پس از پذیرش به آن وارد می‌شوند. در اطراف این حیاط که در حدود ۱۱۵ مترمربع مساحت دارد غرفه‌ها و فروشگاه‌هایی در نظر گرفته شده است. علاوه بر این غرفه‌ها، نمازخانه‌ها، چای‌خانه و کافه تریا، آرایشگاه، و شیرینی‌پزی که انواع شیرینی های سنتی محلی را ارائه می کند، نیز در این حیاط قرار گرفته است..

خانه طباطبایی

یکی از زیباترین بناهای تاریخی کاشان، خانه طباطبایی است که در محله سلطان امیر احمد در بافت قدیم کاشان واقع شده است. این خانه که به عروس خانه های ایران شهرت دارد از شاهکارهای هنر معماری قدیم به شمار می رود به وسیله سیدجعفر طباطبایی، از تجار معروف فرش آن زمان در سال ۱۲۵۰هجری قمری ساخته شده است. خانه طباطبایی مانند دیگر بناهای تاریخی آن زمان برخوردار از تزئینات مجلل و باشکوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است. مجموعه خانه طباطبایی مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است. معماری خانه طباطبایی به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درون گر است. خانه تاریخی طباطبایی با شماره ۱۵۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه بروجردی

این خانه در محله سلطان امیراحمد کاشان در خیابان علوی واقع است. خانه بروجردی توسط بازرگانی به نام حاج سیدحسن نطنزی در حوالی سال ۱۲۷۵ قمری در دوره قاجاریه ساخته شده است. چون صاحب خانه مال التجاره از بروجرد وارد می‌کرده، لذا به حاج آقا حسن بروجردی مشهور شده و خانهای هم که متعلق به وی بوده است به خانه بروجردی معروف شده است. . این خانه شامل دو قسمت بیرونی و اندرونی است و محلی که فعلا در معرض دید عموم است قسمت بیرونی این خانه است. در بدو ورود به خانه واردهشتی ورودی خانه میشویم که درب ورود به قسمت اندرونی خانه هم در این هشتی قرار گرفته است، پس از آن از راهروی نسبتا طولانی و شیبدار گذشته و وارد حیاط می شویم، در کنار این راهرو ایوان شمالی خانه قرار دار، در قسمت شمالی ایوان یک پنج دری واقع است که محل پذیرائی مهمانان بوده و دوطرف آن دو اتاق بهار خواب قرار دارد که به علت نور مناسب و گرمای زیاد، بیشتر در زمستان مورد استفاده قرار می گرفته، دیوار بیرونی اتاق‌های این ایوان و نیز داخل اطاق پنجدری با گچ بریهای بسیار ظریف با طرح گل و مرغ زینت یافته است. در داخل حیاط یک حوض بزرگ و باغچه های وسیع در اطراف آن قرار دارد. در قسمت شمال شرقی، مطبخ(آشپزخانه) قرار گرفته، در قسمت شرقی بنا اتاقها و ایوانهای سرپوشیدهای به چشم میخورد که در جلو و ایوانها پله هایی جهت رفتن به سردابها(زیرزمین‌ها) ساخته شده است، این سردابها در جبهه های مختلف بنا واقع است که به وسیله بادگیرهایی بلند هوای آنها تهویه و خنک شده و قابل استفاده در هوای گرم تابستان بوده است.

خانه نُقلی

محلهْ مسجد آقابزرگ خانه تاریخی نقلی ۱۸۰ سال قدمت دارد. نام خانوادگی صاحب قبلی خانه، نقلی است. اما از طرفی این خانه یک دهم خانه‌های تاریخی کاشان مانند بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها و بسیاری از خانه های دیگر وسعت دارد و از این منظر هم یک خانه نقلی به شمار می‌رود. این خانه از آثار تاریخی دوران قاجار است. خانه تاریخی نقلی تمام عناصر یک خانه تاریخی را در دل خود جای داده است، بادگیر و سرداب و ایوان و حیاط اندرونی و بیرونی و اتاق‌های سه‌دری و دو دری و یک دری را مشاهده می‌کنید. خانه تاریخی نقلی ۶ اتاق دارد و کوچک‌ترین خانه تاریخی کاشان است که در مرکز بافت تاریخی شهر کاشان و در نزدیکی بقیه خانه‌های تاریخی و مسجد آقابزرگ قرار گرفته است.

خانه دستمالچی

خانه دستمال‌چی در محله درب گلان واقع شده و قدمت این بنا به اواخر عصر قاجار می‌رسد. بنای خانه دستمال‌چی از جمله خانه‌های قدیم کاشان است که فاقد بخش‌های اندرونی و بیرونی بوده و فقط یک حیاط وسیع مرکزی دارد. معماری بنا به صورت چهار طرف ساخت بوده و فضاهای معماری در اطراف حیاط در سه طبقه بنا گردیده است. از فضاهای مهم معماری این خانه می‌توان از سرداب، شاه‌نشین، ایوان تابستانی و حوض‌خانه نام برد. این خانه دارای تزئینات رسمی‌بندی ساده گچی در ایوان و طاقچه‌ها است.

خانه حشمت اله خان

ابن بنا در محله کوشک صفی واقع است. خانه حشمت اله خان که متعلق به اوایل عصر قاجار است مانند بسیاری از خانه‌های قدیمی کاشان فقط یک حیاط اصلی و مرکزی وسیع دارد و بخش‌های اندرونی و بیرونی آن از یکدیگر جدا نشده است. فضاهای خانه به صورت دو طرف ساخت در سه طبقه اطراف آن بنا شده‌اند. ویژگی معماری این بنا در این است که دو جبهه ساخته شده آن روبروی هم نیستند بلکه یکی در جنوب و دیگری در شرق حیاط واقع شده‌اند. فضاهای مهم معماری خانه شامل سرداب، شاه‌نشین، هفت‌دری و هشتی‌ ورودی می‌شود. هفت‌دری این خانه از شاخصه‌های بارز آن است.

خانه حکیم باشی

محله مسجد آقابزرگ این بنا که متعلق به اوائل عصر قاجاری است، با دارا بودن سه حیاط بزرگ و یک بارانداز وسیع و فضاهای معماری مختلف دیگر از کامل‌ترین و دست‌نخورده‌ترین خانه‌های قدیم کاشان است. هم بخش اندرونی و هم بیرونی و هم گودال باغچه در این بنا وجود دارد و همهْ آنها به‌صورت چهار طرف ساخت و در سه طبقه به‌چشم می‌خورد ... از فضاهای مهم معماری این خانه می‌توان از سه سرداب وسیع، بیش از چهار شاه نشین، مهتابی، پنج‌دری، آئینه‌خانه، هشتی ورودی، بارانداز و اصطبل روباز و روبستهْ آن نام برد. نمای حیاط بیرونی و شاه‌نشین اصلی و همینطور سرداب‌ها با گچ‌بری و یزدی‌بندی تزئین شده اند.

خانه عطارها

خانه عطارها مربوط به دوره قاجار است و در کاشان، محله پنجه شاه، چهارراه ایت الله کاشانی واقع شده است. این خانه که به نظر میرسد بنای موجود آن بخشی از بنای وسیع تری بوده است، سه باب حیاط داشته که به عصر قاجاری تعلق دارد، از آن دسته خانه ها ئی است که فقط یک حیاط اندرونی وسیع دارند. البته ممکن است بنای موجود فقط بخشی از بنای وسیع تر اصلی باشد. از ویژگی های اصلی این بنا این است که بیش از نیمی از فضا های آن در جهات شرق و غرب حیاط قرار دارند و ضلع شمالی آن در حال حاضر فقط یک دیوار مرتفع با تاق نماست. این خود حاکی از آن است که بخش شمالی خانه در گذشته به شکل دیگری بوده است. از فضاهای اصلی معماری این بنا میتوان از سه سرداب، سه بادگیر، شاه نشین، هشتی ورودی و حوض خانهْ آن نام برد. در این بنا باقی مانده هایی از یزدی بندی و گچ بری در تزئینات داخلی به چشم می خورد.

خانه بالاچی

خانه بالا خانه چی محله قبرستان درب باغ بر جانب شرق معبر فرعی منتهی به محله مسجد آقا بزرگ از محله قبرستان درب باغ و روبروی خانه قدیمی احسان، خانه بالا خانه چی قرار دارد. قدمت این خانه عصر قاجاری به بیش از ۱۳۰ سال قبل باز می گردد. از جمله خانه های قدیمی کاشان است یک حیاط اصلی بدون گودال باغچه دارد که در دو طرف آن فضاهای معماری خانه احداث شده اند و بدین ترتیب از نوع دو طرف ساخت میباشد. این بنا در سه طبقه به گونه ایی بنا گردیده که دو طبقه آن بالاتر از گذر عام و ورودی اصلی و یک طبقه نیز پائین تر از آن است. ویژگی اصلی این خانه دو فضای بزرگ شاه نشین و سرپوشیده آن است.

خانه تهامی

خانه تهامی بر جانب شمالی معبر اصلی محله کوشک صفی و نزدیک به سه‌راهی که به محله گریچه راه می‌یابد قرار گرفته است. قدمت این خانه به عصر قاجاری باز می‌گردد. معماری این بنا به گونه‌ای است که آنرا جزو دسته خانه‌های گودال باغچه‌ای قرار می‌دهد و فاقد بخش بیرونی و حیاط مجزای دیگری است. این خانه به‌صورت سه طرف ساخت اطراف گودال باغچه بنا گردیده است و هر سه طبقه آن پائین‌تر از شارع عام و ورودی خانه قرار گرفته اند. از فضاهای اصلی معماری این بنا باید از دو سرداب، شاه‌نشین، پنج‌دری، هشتی ورودی، ایوان و دو بادگیرِ آن یاد کرد. شاه‌نشین خانه دارای تزئینات گچ‌بری و آئینه‌کاری و نمای حیاط گچ‌بری و رنگ‌آمیزی دارد. هشتی ورودی خانه دارای تزئیناتی با یزدی بندی و سیم‌گل است.

معماری ایرانی که ابتدا در محدوده فلات ایران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی شکل گرفت، همچون همه معماری‌هایی که ریشه در فرهنگ بومی دارند، به اقلیم توجه داشته و تا پایان دوره قاجار آثار با ارزشی از خود به جا گذاشته است و در این میان، خانه های تاریخی کاشان جایگاه ویژه ای دارند. امروز با فرهنگسازی گسترده در زمینه حفاظت از خانه های تاریخی کاشان، مردم این شهر با چنگ و دندان از این خانه های شگرف و تاریخی حفاظت می کنند تا معماری ایرانی را به نسل های آینده انتقال دهند، فرهنگ حفاظتی که باید در جای جای ایران زمین نمود یابد.