"کاشی هفت‌رنگ"؛ نقشی از فرهنگ و هنر اسلامی-ایرانی

یک کارشناس معماری به تشریح بهره‌گیری از کاشی هفت‌رنگ در معماری شهری و نقش آن در اشاعه فرهنگ و هنر اسلامی و ایرانی پرداخت.

‌مهندس مهدی محمودی در گفت و گو با خبرنگار ایسنا، عنوان کرد: کاشی‌های سنتی هفت رنگ به صورت دستی تولید می‌شود و جزیی از صنایع دستی به شمار می‌رود. در این کاشی‌ها به راحتی می‌توان به تولید و ایجاد نقوش و کتابت توسط دستان هنرمندان پرداخت.

این کارشناس معماری فعال در تولید کاشی‌های هفت رنگ افزود: با توجه به تولید کاشی‌های هفت رنگ در قالب صنایع دستی، جدایی این رشته از سایر رشته‌های صنعتی در زمینه کاشی و سرامیک رقم می‌خورد، چنین قابلیتی موجب شده تا کشورهای صنعتی به خصوص چین و ترکیه از انجام و اجرای آن باز مانده و نتوانند دخل و تصرفی در این هنر داشته باشند.

وی تاکید کرد: از این رو هنر کاشی هفت رنگ در میهن عزیزمان ماندگار شده است و به عنوان یکی از اصیل ترین هنرهای ایرانی اسلامی به فعالیت خود ادامه می دهد.

القاء آرامش روانی با نقوش اصیل ایرانی

این کارشناس معماری اظهار کرد: در تکنیک کاشی هفت رنگ می‌توان هر طرح یا نقش یا خطی را با بهترین کیفیت و تنوع رنگی اجرا کرد. در این کاشی‌ها می توان با ابیات زیبایی از شاعران و یا نقوش اصیل و سنتی ایرانی، هنر و زیبایی را القاء و آرامش روانی را در سطح شهر و در معماری ایجاد کرد.

محمودی در مورد دیگر ویژگی های این هنر صنایع دستی متذکر شد: همچنین با توجه به اجرای کاشی‌کاری هفت رنگ به وسیله ملات سیمان به هیچ عنوان در چسبندگی و مقاومت آن مشکلی به وجود نمی‌آید و کار دارای طول عمر بالایی می‌شود.

وی در خصوص هنر کاشی سنتی و هفت رنگ گفت: این هنر با استفاده از ایجاد نقوش در اشکال مختلف هندسی و اسلیمی و خطوط در انواع مختلف آن بر روی کاشی ایجاد می شود؛ نقوش بر روی کاشی بیانگر مفاهیم و تفکرات و مقاصد و اهداف مشخصی از جمله فرهنگی، هنری و مذهبی است.

وی عنوان کرد: به علت ماندگاری چند صد ساله در این کاشی‌های سنتی می توان با خلق آثار هنرمندانه و متفکرانه باعث اشاعه فرهنگ و هنر اسلامی و ایرانی شد.

محمودی تصریح کرد: این رشته به صورت صنعتی با شکلی متفاوت به ویژه در کشور ترکیه و بیشتر با سبک عثمانی شناخته شده است. البته نام سبک عثمانی بیشتر به جهت انجام این کاشیکاری ها در مساجد ترکیه به کار رفته است، در حالی که خاستگاه و اصالت این هنر درکشور ایران است.

این کارشناس معماری بیان کرد: هم اکنون هنر کاشی هفت رنگ به وسیله دست و کاملا به شکل سنتی انجام می‌شود که باعث ایجاد رنگها و برجستگی‌هایی با کیفیت بالا و بسیار زیبا شده است، همچنین ترکیبات مواد اولیه لعاب با خلوص بالا و استفاده از طرحهای تلفیقی قدیم و طرح‌های جدید باعث تمایز آثار ایجاد شده است.

وی خاطرنشان کرد: مشکل عمده‌ای که دامن‌گیر کاشی‌های سنتی شده عدم تثبیت رنگ لعاب برروی کاشی است که در ۲۵ سال گذشته با ایجاد تکنیک و ترکیبات خاص در لعاب‌ها و رنگ دانه‌های مورد استفاده این مشکل تا حدی رفع شده است. خوشبختانه در جهت رفع این مشکل در ترکیبات اکسید و سولفات کبالت در تولید رنگ لاجورد از رنگ‌های پایه و اصلی کاشی هفت رنگ و در رنگ‌های‌ فیروزه سنتی موفق به تولید کاشی هفت رنگ با بالاترین کیفیت در کشور هستیم.

وی گفت: با این روش کیفیت رنگ وشفافیت و براق بودن و یکدستی و ضخامت لعاب ارتقاء یافته ازطرفی با به کارگیری طرح‌های زیبا و ظریف و نوآوری در طراحی کاشی هفت رنگ منتج به ایجاد زمینه مناسب و بستر لازم جهت تولید و گسترش این هنر در سرتاسر جهان شده است.

نقش بستن هنر کاشی‌کاری ایرانی در سراسر دنیا

محمودی با اشاره به برخی از پروژه‌های انجام شده با استفاده از کاشی‌های هفت رنگ در سطح بین الملل افزود: در این باره افتخار اجرای پروژه‌های متعدد در کربلا، حرم مطهر کاظمین(ع)، مسجد سهله و مسجد کوفه، حرم مسلم بن عقیل(ع) و مزار میثم تمار(ع)، حرم مطهر امیرالمومنین(ع) و سایر اماکن متبرکه عراق را داشته‌ایم.

وی تصریح کرد: ضمنا درکشورهای آلمان، نروژ، برزیل، کشورهای آفریقایی، افغانستان، پاکستان، هندوستان، بحرین، امارات، قطر، عربستان، ترکیه، ارمنستان پروژه‌هایی اجرا شده که بیانگر هنر ایرانی است.

این کارشناس معماری در باره تاریخچه کاشی‌کاری هفت رنگ در ایران اظهار کرد: کاشی کاری هفت رنگ سبکی ازکاشیکاری است که درآن از کاشی‌هایی درشکل و ابعاد مختلف بنابر سفارشات و تفکرات استاد کار و ویژگی‌های محل اجرای پروژه و اصولاً به شکل‌های  ۲۰×۲۰ سانتیمتر استفاده می‌شود.

وی بیان کرد: از این کاشی های رنگی برای ساخت مناره و گنبد در ابعاد ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتیمتر استفاده می شود بدان صورت که طرح یا خط مورد نظر بر روی کاغذ سوراخ می شود سپس طرح اولیه با گرده زغال بر روی کاشی کپی شده، پس از آن به وسیله ترکیبی از لعاب و اکسید منگنز و کمی شیره یا قند، طرح برای ایجاد چسبندگی  قلم‌ گیری شده و بعد کاشی‌ها رنگ آمیزی می‌شود.

وی اظهار کرد: البته انتخاب نوع رنگها و تناسب بین رنگها توسط استادکار بسیار مهم است، کاشی‌ها پس از رنگ آمیزی وارد کوره می‌شود. نکته حائز اهمیت انتخاب کاشی سفید با پایه حرارتی بالاتر از درجه پخت کاشی هفت رنگ است، یعنی با توجه به پخت کاشی در دمایی حدود ۱۰۰۰ درجه لازم است کاشی اولیه در حرارتی بالای ۱۱۵۰ درجه پخته شده باشد تا کاشی‌ها دچار تاب و تغییر شکل و یا عدم تشکیل لعابی شفاف و یکدست بر روی کاشی نشود.

این کارشناس معماری یادآور شد: پس از پخت کامل، کاشی‌ها آماده نصب می‌شود، از کاشی‌های هفت رنگ دراماکن متبرکه و بناهای تاریخی، سفره خانه‌ها، منازل، مساجد و حسینیه‌ها استفاده می‌شود.

کاشی شکسته نابودکننده هویت کاشی هفت‌رنگ

وی با انتقاد از به کارگیری تکنیک کاشی شکسته در سطح شهر بدون توجه به برخی از مولفه‌ها گفت: مدتی است استفاده از تکنیک کاشی شکسته در سطح شهر به خصوص در معابر، کنار خیابان‌ها، دیواره زیرگذرها، بدنه ستون پلها و دیواره پارک‌ها و اماکن عمومی به شکل گسترده‌ای رواج پیدا کرده است.

محمودی افزود: از نظر علمی و فنی مشکلاتی در اجرای این نوع تکنیک کاشی کاری وجود دارد. استفاده از کاشی شکسته با توجه به وجود بندهای زیاد با فاصله 1.5 سانتیمتر و حتی بیشتر و بندکشی با ملات سیمان سفید در کنار خیابان‌ها و زیرگذرها به علت وجود دود و مواد آلاینده ناشی از تردد وسایل نقلیه و دودزا به سرعت سیاه و کدر خواهند شد.

وی توضیح داد: با توجه به اجرای این تکنیک به وسیله چسب بر روی سیمان متاسفانه پس از مدت کوتاهی دچار افتادن از محل اجرا ‌می‌شوند که به دلایل مختلفی به خصوص خشک بودن و کم آبی کاشی‌ها هنگام اجرا اتفاق می‌افتد؛ همچنین در هنگام اجرای کاشی شکسته به خصوص در سطوح منحنی شکستگی‌ها و انحناء‌ها به شکل نامطلوبی اجرا شده و شکستگی‌های نامنظم و اندازه‌های متفاوت باعث زشتی و دید نامناسب از کار می‌شود.

وی بیان کرد: اجرای این تکنیک با کیفیت مناسب می بایست به شکل کاشی‌کاری معرق اجرا شود و درزها و بندها جذب یکدیگر باشند و قوس‌ها و انحناءها به شکل قالبی و منظم و طبق انحناء موجود در مکان مورد استفاده اجرا و نصب شود.

محمودی ادامه داد: به علت محدودیت در انواع رنگ‌ها و عدم توانایی اجرای نقوش مناسب در کاشی‌های شکسته فعلی، در انتخاب طرح‌های اجرایی نیز محدودیت‌های فراوانی به وجود می آید، ضمن اینکه هم اکنون فقط با اضافات و کاشی‌های غیر مستعمل این پروژه‌ها در معابر اجرا می‌شود.

در پروژه‌های شهری کاشی هفت‌رنگ جایگزین کاشی شکسته شود 

وی خاطرنشان کرد: بهترین شکل کار در این قسمت‌ها و مکان‌های مورد نظر استفاده از تکنیک کاشی هفت رنگ است، زیرا که اولا بندهای آن بسیار کم بوده و وجود دوده نیز باعث بهتر شدن ظاهر و وجهه کار می‌شود.

این کارشناس معماری عنوان کرد: در قدیم بند کاشی‌ها توسط دوده و گرده زغال اجرا می شد و به دلیل جذب کار شدن کاشی هفت رنگ بند باقی مانده (حدود یک میلی متر) تاثیری روی کار نمی‌گذاشت.

وی گفت: از طرف دیگر برای شست و شو هیچ مشکلی ندارد و با یکبار شست‌وشو به طور کامل تمییز و براق می‌شود.

این کارشناس معماری اظهار کرد: از طرفی در تکنیک کاشی هفت‌رنگ می توان هر طرح یا نقش یا خطی را با بهترین کیفیت آن و با تنوع رنگی بسیار اجرا کرد؛ امید است بتوان کاشی هفت‌رنگ در پروژه‌های مدیریت شهری و معماری را جایگزین کاشی‌های شکسته فعلی کرد.