کمک زمین‌شناسان به شهرسازی در مناطق امن ضد زلزله
به گزارش ماین نیوز، واقعیت این است که نه تنها در کشورمان ایران بلکه در هیچ کجای دنیا پژوهشگران قادر به شناسایی زمان دقیق زمین‌لرزه نیستند و اینکه در آینده و با پیشرفت علوم در زمینه‌های مختلف، انسان قادر به پیش‌بینی زمین‌لرزه باشد در هاله‌ای از ابهام است. از سویی حقیقت امر این است که هر از گاهی زمین‌لرزه‌های بزرگ و کوچک، نقاط مختلف کشورمان را به لرزه درآورده و متاسفانه جان بسیاری از هم‌وطنان‌مان را گرفته و خسارت مالی گسترده‌ای را نیز به بار آورده است.
زلزله‌های بزرگ تکراری
رئیس پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور ضمن اشاره به پیشینه لرزه‌خیزی ایران و وقوع دستکم یک زمین‌لرزه بزرگ در هر دهه با خسارت مالی و جانی گسترده گفت: تاریخ لرزه‌خیزی ایران نشان از وقایع تلخ و زمین‌لرزه‌های بزرگ تاریخی فراوان دارد و اگر آنچه امروز اتفاق می‌افتد را با آنچه در گذشته اتفاق افتاده مقایسه کنیم، مشاهده می‌کنیم بیشتر مناطقی که در گذشته شاهد وقوع زمین‌لرزه‌های تاریخی بوده‌اند، امروز نیز کم و بیش شاهد زمین‌لرزه‌های مخرب هستند.
مرتضی طالبیان، مکان وقوع زمین‌لرزه‌ها و همچنین میزان شدت و بزرگی را با مراجعه به تاریخ لرزه‌خیزی کشور قابل درک عنوان کرد و گفت: هر چه زمان می‌گذرد، میزان خسارت زمین‌لرزه‌ها بیشتر می‌شود ولی باید توجه کرد که این موضوع به معنای بزرگتر شدن زمین‌لرزه‌ها یا افزایش فراوانی آنها نیست.این استاد دانشگاه ادامه داد: وقوع زمین‌لرزه‌ها از گذشته تا امروز روند طبیعی داشته و تمرکز جمعیت و افزایش ساخت‌وسازهای نامناسب در مناطق پر خطر، خسارت جانی و مالی را نسبت به سال‌های گذشته افزایش می‌دهد و متاسفانه ما با تمرکز بیش از حد مراکز سکونت انسانی و پروژه‌های عمرانی در این مناطق، بیشتر از گذشته خود را آسیب‌پذیر کرده و در معرض خطر قرار داده‌ایم بنابراین در منطقه‌ای که در زمان حاضر در آن زمین‌لرزه‌ای اتفاق می‌افتد، خسارت بیشتری نسبت به زمین‌لرزه‌های همان منطقه در گذشته مشاهده می‌شود.
به گفته وی، زمین‌لرزه‌های ایران به طور عمده در مناطق لرزه‌خیز البرز و کپه‌داغ در شمال و شرق کشور و همچنین در زاگرس اتفاق می‌افتند و در قسمت مرکزی ایران فراوانی زمین‌لرزه‌ها کمتر است که به‌دلیل دوره بازگشت طولانی‌تر زمین‌لرزه‌ها در ایران مرکزی است و موجب شده ثبت تاریخی یا دستگاهی کمتری از آنها موجود باشد.
رئیس پژوهشکده علوم‌زمین با بیان اینکه در منطقه زاگرس تعداد زمین‌لرزه‌های کوچک و متوسط بیشتر است، تصریح کرد: در قسمت‌های جنوب و جنوب باختری زاگرس اگرچه همانند سایر نقاط ایران امکان رخ دادن زمین‌لرزه‌های بزرگ وجود دارد اما زمین‌لرزه‌های متوسط(با بزرگی۴ تا ۵) فراوانی بیشتری نسبت به سایر مناطق ایران دارد و وجود گسل‌های فعال در این منطقه را به ما یادآوری می‌کند.
این در حالی است که دررشته کوه‌های زاگرس شمالی، البرز و کپه‌داغ از شمال باختری تا شمال خاوری کشور و همچنین شرق ایران و مکران، دوره بازگشت زمین‌لرزه‌ها طولانی‌تر است و همین دوره بازگشت طولانی موجب شده که ساکنان این مناطق که بسیاری از آنها در سازه‌های نامقاوم کلانشهرها سکونت دارند خطر زمین‌لرزه را جدی نگرفته و آن را متعلق به نسل‌های گذشته بدانند. طالبیان در ادامه درباره راهکارهای موجود برای کاهش خسارت‌های مالی و جانی ناشی از زمین‌لرزه گفت: اینکه منتظر بمانیم که شاید زمانی بتوانیم زمین‌لرزه را پیش‌بینی کنیم راه‌حل منطقی نیست و پیش‌بینی زمانی زمین‌لرزه نه تنها در ایران بلکه در هیچ کجای دنیا امکان‌پذیر نیست.
برخی اخبار مبنی بر آگاهی از زمان وقوع این پدیده از سوی برخی افراد که به طور معمول بعد از رویداد آن مطرح می‌شود، نادرست است و هرگز پایه علمی ندارد، اما مطالعات زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی تا حد زیادی مکان رویدادهای آینده را برای ما آشکار می‌کنند. این استاد زلزله‌شناسی، زمین‌لرزه‌های سرپل ذهاب و هجدک کرمان را نمونه‌ای از زمین‌لرزه‌های زاگرس و خاور ایران دانست که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فرد دارند.
وی مشاهده نشدن گسل سطحی همراه با زمین‌لرزه در زمین‌لرزه سرپل ذهاب را به عنوان ویژگی زمین‌لرزه‌های این منطقه عنوان کرد و گفت: در منطقه زاگرس جنوب باختری، بیشتر گسل‌ها به سطح زمین نمی‌رسند که از آنها به عنوان گسل‌های پنهان یاد می‌شود، گسیختگی آنها در سطح زمین قابل مشاهده نیست و فقط عوارضی مانند بالاآمدگی و چین‌خوردگی زمین دیده می‌شود. این موضوع، مطالعه زمین‌شناسی مستقیم این گسله‌ها و تاریخچه فعالیت آنها را دشوارتر می‌کند و در این شرایط روش‌های نوین مطالعه گسل‌ها که بر مبنای داده‌های ماهواره‌ای، زمین‌ریخت‌شناسی، لرزه‌شناسی و زمین‌لرزه‌های تاریخی است اهمیت بیشتری می‌یابد.
به گفته عضو هیات علمی پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، زمین‌لرزه ۲۱ آبان ۱۳۹۶ غرب کشور در مکانی اتفاق افتاد که در گذشته نیز زمین‌لرزه‌های ویرانگری را تجربه کرده است. نگاهی به زمین‌لرزه‌های تاریخی این منطقه، رخ دادن دستکم ۲زمین‌لرزه ویرانگر در ۱۰۵۹ و ۸۶۷ سال پیش در منطقه سرپل ذهاب با نام تاریخی حلوان و ۲ زمین لرزه بزرگ در آن سوی مرز در منطقه شهر زور در ۷۹۱ و ۷۰۷ سال پیش را نشان می‌دهد. بر این اساس همواره در این مناطق انتظار وقوع زمین‌لرزه وجود داشته و دارد. وی ضمن اشاره به ثبت دستگاهی دستکم ۱۰ رویداد زمین‌لرزه ویرانگردر دهه‌های گذشته با بزرگی ۶ در مناطق گلباف (با نام قدیمی گُوگ)، کوه بنان و زرند در شمال و خاور کرمان و همچنین زمین‌لرزه ۵دی ۱۳۸۲ بم در جنوب خاوری کرمان؛ خاطرنشان کرد: این منطقه، مرز باختری کویر لوت را تشکیل می‌دهد و جزو فعال‌ترین مناطق کشور از نظر لرزه‌خیزی شناخته شده است.
این استاد دانشگاه ضمن اشاره به زمین‌لرزه منطقه هُجدک کرمان افزود: در این منطقه نیز تا کنون ۳ زمین‌لرزه بزرگ با بزرگای حدود ۶ به وقوع پیوسته است. درحال‌حاضر نمی‌توان گفت زمین‌لرزه‌های این منطقه کاهش یافته و احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های با بزرگای مشابه در روزهای آینده نیز وجود دارد. طالبیان با بیان اینکه زمین‌لرزه‌ای ممکن است پیش‌لرزه نداشته باشد اما همیشه با پس‌لرزه‌های متعدد همراه است، خاطرنشان کرد: با توجه به نوع و بزرگای زمین‌لرزه ممکن است پس‌لرزه‌ها تا ماه‌ها ادامه داشته باشد و به طور معمول پس از وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ، بزرگا و تعداد پس‌لرزه‌ها به‌تدریج کاهش می‌یابد اما در مواقعی نیز کاهش تدریجی دیده نمی‌شود و به‌طور دسته‌ای روی می‌دهند که زمین‌لرزه اخیر هجدک از این نوع است.
نمونه دیگری از آن زمین‌لرزه‌های سال۱۳۷۲ منطقه سفیدآبه واقع در خاور کویر لوت است که در فاصله زمانی ۴ روز ۳ زمین‌لرزه با بزرگای ۶ تا ۶/۲ در یک مکان روی داد. به گفته وی، به دلیل وضعیت فعال پوسته ایران همواره احتمال وقوع زمین‌لرزه وجود داشته و خواهد داشت و نمی‌توان گفت مناطقی که زمین‌لرزه‌ها را پشت سر گذاشته‌اند، ایمن شده‌اند. طالبیان با بیان اینکه پس از زمین‌لرزه‌های بزرگ باید رعایت کنیم که در سازه‌های خسارت‌دیده به هیچ وجه ساکن نشویم، تاکید کرد: خطر زمانی زیاد می‌شود که پس از وقوع زمین‌لرزه، ساختمان‌ها که صدمه ابتدایی دیده ولی به ظاهر سالم مانده‌اند می‌توانند با پس‌لرزه‌های کوچکتر از زمین‌لرزه اصلی فرو بریزند.
پیش‌بینی زلزله
پژوهشگر زمین‌لرزه کشورمان، گریز از زمین‌لرزه یا پیش‌بینی آن را امری غیرممکن توصیف کرد و گفت: ایران کشوری خشک و کم آب است و ایجاد شهرها و مراکز جمعیتی در جایی امکان‌پذیر است که منابع آبی کافی وجود داشته باشد. وی ادامه داد: گسل‌ها عامل بروز چشمه‌ها در سطح زمین هستند و آب‌های زیرزمینی را کنترل
می‌کنند. بر همین اساس منابع کافی آب در جایی وجود دارند که گسل‌ها هستند از این رو ساخت شهرها در مرز کوه و دشت و در نزدیکی گسل‌ها امری اجتناب‌ناپذیر است اما می‌توان با سازه‌های مناسب، خسارت را به کمترین میزان رساند.
راهکارهای پیش‌رو
طالبیان در ادامه به راهکارهای پیش‌رو برای کاهش خسارت ناشی از بروز زمین‌لرزه پرداخت و گفت: در بیشتر کشورهای لرزه‌خیز پیشرفته، ایجاد سازه‌های مقاوم و اصولی به عنوان مهم‌ترین راهکار کاهش خسارت زمین‌لرزه از سال‌ها پیش در دستور کار قانون‌گذاران و برنامه‌ریزان ساخت‌وساز قرار گرفته و ساختمان‌ها متناسب با خطر زمین‌لرزه در آن منطقه طراحی شده‌اند و از مقاومت کافی برخوردار
هستند. به گفته وی، راه‌حل واقع‌بینانه و درازمدت در ایران نیز این است که بتوانیم سازه‌ها را در مکان مناسب با طراحی خوب و نظارت کافی بر اجرای آن، مستقر کرده و سازه‌های پیشین را نیز مقاوم‌سازی کنیم.
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم‌زمین، همچنین تاکید کرد: ایجاد ساخت‌وسازهای مقاوم در برابر شتاب تند حرکت زمین که ناشی از عبور امواج زمین‌لرزه است باید با انتخاب مکان مناسب برای سازه‌ها همراه باشد و از ساخت‌وساز و به‌ویژه ایجاد سازه‌های بزرگ و مهم روی پهنه‌های گسلی که احتمال گسیختگی مستقیم پی ساختمان را به همراه دارد و همچنین زمین‌های سست که شدت تخریب را افزایش می‌دهند، به طور جدی پرهیز شود. به گفته طالبیان، درحال‌حاضر برای شهر تهران و دیگر کلانشهرهای کشور که در معرض خطر زمین‌لرزه قرار دارند، تهیه و دقیق‌سازی نقشه‌های جامع شهری مطرح است که امیدواریم به یک راهکار علمی و عملی برای جلوگیری از ساخت سازه‌ها در حریم گسل‌ها برسیم.
نقش سازمان‌ها در شناسایی گسل‌های فعال
رئیس پژوهشکده علوم‌زمین با بیان اینکه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور وظیفه شناسایی گسل‌های فعال، مطالعه تاریخچه و نرخ فعالیت آنها و همچنین تهیه و روزآمد کردن نقشه‌های گسل‌ها و نقشه‌های خطر زمین‌لرزه را به عهده دارد؛ خاطرنشان کرد: این سازمان در بخش ساخت‌وساز و نظارت برکیفیت آن وظیفه اجرایی ندارد اما بر اساس مطالعات انجام شده، مناطق پر خطر کشور و میزان خطر آن را شناسایی و به متولیان امر ساخت‌وساز و توسعه شهری معرفی می‌کند.
وی تاکید کرد: نظارت بر چگونگی ساخت‌وسازها و برنامه‌ریزی‌های توسعه شهری و مقاوم‌سازی بناها در دستور کار سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نیست و این سازمان به عنوان یک نهاد پژوهشی و علمی فقط به تهیه اطلاعات پایه می‌پردازد که بر همین اساس تاکنون بسیاری از گسل‌های کشور را مطالعه کرده و دستاوردهای مناسبی در این زمینه کسب کرده اما به دلیل وجود گسل‌های فراوان در کشور بزرگ ایران و زمان‌بر و پرهزینه بودن این مطالعات هنوز راه درازی در پیش داریم و گسل‌های زیادی وجود دارند که نیاز به مطالعه بیشتر دارند.
