مشهد- کاروانسراها به دلیل قدمت طولانی و سبک معماری منحصر به فرد فرصتی را برای گردشگران به وجود می آورد تا با گنجینه های معماری ایران آشنا شوند.
خبرگزاری مهر،گروه استانها؛ کاروانسراها یکی از آثار مهم تاریخی کشور به شمار می روند که در گذشته کارکرد هتل های امروز را داشته اند و بسیاری از مسافران در جاده ها و شهرها ساعاتی را به استراحت در این اماکن می پرداختند. کاروانسراها معمولا به شکل مربع یا مستطیل با سردرب بزرگ ساخته شده اند و دارای بخش هایی مختلفی برای اسکان مسافران و نگهداری حیوانات و وسایل همراه رهگذران است.
رونق ساخت کاروانسراها در کشور به دوران صفویه می رسدو شاه عباس که تصمیم به احیای جاده ابریشم داشت، ساخت بناهایی برای استراحت در میان راهها را آغاز کرد که امروز این ابنیه تاریخی به کاروانسراهای شاه عباسی معروف شده است.
طی سال های گذشته اگرچه برخی از کاروانسراها که در نقاط مختلف کشور واقع شده اند به دلیل عدم توجه یا مشکلات مالی در بنای خود دچار مشکل شده اند اما برخی از کاروانسراهایی که در شهرهای بزرگ و یا حاشیه راههای اصلی قرار گرفته اند توسط بخش خصوصی مرمت شده و به عنوان یک مکان تاریخی مورد بازدید مردم قرار می گیرند. همچنین برخی از کاروانسراها پس از بازسازی به عنوان هتل و یا رستوران مرود استفاده مجدد قرار گرفته اند.
در این میان برخی از کاروانسراهای مشهور در خراسان رضوی واقع شده اند و امروز به عنوان بناهای به یادگار مانده از دوران صفویه مورد توجه گردشگران و باستان شناسان قرار دارند.
کاروانسرای سنگ بست
کاروانسرای سنگ بست در کنار راه قدیمی شرق ( جاده ابریشم) واقع بوده و هم اکنون در مسیر جاده مشهد - فریمان قرار دارد. این بنا متعلق به دوره آخر تیموریان می‌باشد. و از ساخته های امیرعلیشیر نوائی وزیر با کفایت سلطان حسین بایقرا بوده است. از این رو به کاروانسرای امیر علیشیر نیز معروف است. این کاروانسرا پس از متروک شدن روستای سنگ بست در دوره خوارزمشاهیان ساخته شده است و از نوع کاروانسراهای تابستانی با حیاط باز و ۴ ایوانی می‌باشد و در ۴ گوشه آن ۴برج استوانه‌ای ساخته شده که در اصل نقش پشتیبانی دیوارها را داشته است و از برج ها جهت دیده بانی استفاده می‌شده است. این کاروانسرا در حال حاضر سالم بوده و به عنوان بازداشتگاه از آن استفاده می‌شود.
کاروانسرای ماهی
کاروانسرای ماهی نمونه‌ای کوچک از کاروانسرای شرف است. وجود تزئینات این بنا از قبیل گچ بری‌ها، آجرکاری‌های بسیار زیبا نمایانگر آن است که جزو کاخ رباط‌ها بوده است، این کاخ رباط‌ها از مسیر سبزوار تا سمرقند تا ۶ باب بوده است که سه کاخ رباط معروف آن شرف - ماهی و سنگ بست بوده است. این کاروانسرا در کنار یک کارونسرای عمومی و عادی بنا شده است که به احتمال قوی توسط " علی بن حسن ماه" در قرن سوم ه.ق و زمان سامانیان ساخته شده و منسوب به ماهی است. کاروانسرای ماهی که بعدها در دوره سلجوقیان بنا شده است از نوع کاروانسراهای ۴ ایوانی است که بر گرد حیاط مرکزی آن غرفه‌ها و حجره‌های متعددی بنا شده و مال بندها و شتربندها در قسمت شمال و غرب آن وجود داشته است، این بنا اکنون تا پوشش گنبد مدفون در خاک است.از آنجائی که رباط ماهی و شرف در امتداد یکدیگر و در مسیر جاده ابریشم واقع شده‌اند و امکان بازسازی بخشی از جاده اصلی ابریشم نیز در این مسیر وجود دارد، امکان ایجاد یک محور گردشگری تحت عنوان جاده ابریشم در مسیر رباط ماهی، جاده قدیمی ابریشم و رباط شرف میسر است.
کاروانسرای طرق
کاروانسرای طرق در زمان شاه عباس صفوی بنا شده و در زمان شاه سلیمان بر روی شالوده بنای آن کاروانسرایی احداث شده است. اهمیت این کاروانسرا به این خاطر بوده است که محل استقبال و بدرقه مسافران، میهمانان سنابادی بوده است. کاروانسرای طرق یک ایوان شاه نشین (خاص پذیرایی) دارد که در خانه‌های قدیمی به آن مهتابی و یا مطبعه می‌گفته‌اند. این کاروانسرا دارای دو حیاط است که حیاط اصلی آن مربوط به دوره شاه سلیمان و حیاط جنوبی آن مربوط به دوره قاجاریه است و دارای چهار ایوان و بصورت مطبعه است. در همین روستای ییلاقی که روزگاری مهمترین منزل سر راهی توس به سنگ بست بوده است، بنای قدیمی مصلای طرق وجود دارد که شامل ایوان بلندی است و در میانه دشت وسیعی ساخته شده و جهت برگزاری نمازهای عید مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
کاروانسرای رباط لاری
رباط لاری مربوط به دوره قاجار است و در تربت حیدریه، ضلع جنوبی میدان رباط، خیابان روح بخش واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۶۶۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
رباط ویرانی
رباط ویرانی مربوط به دوره تیموریان - دوره صفوی است و در شهرستان شاندیز، بخش طرقبه، روستای ویرانی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۲۶۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.رباط کاروانسرای ویرانی در راه تابستانی مواصلاتی نیشابور به توس واقع و از نوع رباط های سرپوشیده و فاقد حیاط مرکزی می باشد. این بنا دارای نه غرفه با طاق های جناقی است که هشت غرفه به شکل قرینه روبرو و یک غرفه در انتهای بنا قرار گرفته است. در موزه مردم شناسی رباط ویرانی از مشاغل و حرف سنتی استان خراسان رضوی و به ویژه مشهد مقدس به نمایش گذارده شده و می توان آن را نخستین موزه مردم شناسی کشور و اولین موزه تخصصی مشاغل و حرف سنتی در خراسان به شمار آورد.
رباط کبودان
رباط کبودان مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان بردسکن، روستای کبودان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.شالوده رباط سنگی است و با طرح و نقشه یک ایوانی مشتمل بر حیاط مرکزی، دوازده اتاق، نماز خانه، محل نگهداری چهار پایان (اصطبل) و... می‌باشد.واقف این رباط (حاجی میرزا احمدی مجتهد) بوده و به سعی و اهتمام (کربلائی غلامرضا طبسی)بنیان شده است.
کاروانسرای زعفرانیه
کاروانسرای زعفرانیه مربوط به دوره صفوی - دوره قاجار است و در شهرستان سبزوار، دهستان رباط، روستای زعفرانیه واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۶۴ با شمارهٔ ثبت ۱۶۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای رباط شرف
کاروانسرای رباط شرف در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس واقع است.پدر کهن‌ترین متون جغرافیای اسلامی از رباط به عنوان آبگینه یاد کرده‌اند.طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی است که مدتی حکومت مرو را و سرانجام صدارت سلطان سنجررابرعهده داشت.بنای رباط به سال ۵۴۹ قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده است و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور – سرخس (جاده ابریشم) و ۶ کیلومتری جاده سرخس – مشهد قرار دارد.بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق، این بنا در میان بیابان ساکت و آرام خودنمایی می‌کند.شکل این رباط از دور به یک قلعه بزرگ شبیه است اما از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.
کاروانسرای رباط شرف دو صحن دارد و هرصحن دارای ۴ ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می‌باشد و همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.این کاروانسرا یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی به شمار می‌رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.
رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و به کارگیری طرح‌های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوانها و طاق‌ها و طاقچه‌ها و گنبدها عناصری هستند که این کاروانسرای شاهی را شبیه به یک عمارت قصرگونه قلمداد می‌کنند.نام دیگر این کاروانسرا، آبگینه یا رباط آبگینه بود که در سال ۵۰۸ قمری توسط شرف‌الدین ملقب به وجیه‌الملک، وزیر سلطان سنجر سلجوقی بنا شد.
گچبری‌های رباط شرف از جالب‌ترین نمونه‌های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه‌های حاشیه محراب‌های دو نمازخانه کاروانسرا، با بهترین کتیبه‌های محراب‌های مساجد ایران، از لحاظ زیبایی و طرح برابری می‌کنند.نقشه ساختمانی رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد. وجود کتیبه‌های گچی و طرح‌های آجرچینی در بقیه کاروانسراها مرسوم نبود.
اما در کاروانسرای رباط شرف، تقریباً تمام آجرچینی‌هایی که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق‌های آن ایجاد شده طرح‌دار می‌باشند.
کاروانسرای مهر
کاروانسرای تاریخی مهر» در روستای مهر در مسیر جاده ابریشم و محور سبزوار به شاهرود و ۵۰ کیلومتری غرب سبزوار قرار دارد که یکی از زیباترین کاروانسراهای بین راهی است. قدمت کاروانسرای مهر مربوط به دوران قاجاریه می‌رسد که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. مصالح آن آجر، ملات گل و گچ و تزئینات آن به‌صورت آجری نیم دایره است. طاق هاو قوس‌های آن نیز جناقی و هلالی است و دارای هشتی، حیاط مرکزی، اصطبل‌های شرقی و غربی و یک محل شاه‌نشین است. کاروانسرای مهر به شکل چهار ایوانی و مستطیل شکل که تعداد ۲۸ اتاق در اطراف حیاط مرکزی آن ساخته شده است. دالان این کاروانسرا بسیار زیبا و بصورت هشت ضلعی و دو اتاق مستطیل شکل بطور قرینه در طرفین آن قرار دارد. روبروی دروازه ورودی، شاه نشین زیبای کاروانسرا قرار دارد که از یک ایوان و یک حیاط هشت ضلعی با اطاق های متعدد مربع و مستعطیل شکل ساخته شده است.
کاروانسرای فخر آباد
کاروانسرای فخر آباد مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان بجستان، بخش یونسی، روستای فخر آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۶۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرای فخرآباد به لحاظ دارا بودن تزئینات معماری یکی از منحصر به فردترین کاروانسراهای استان است. پلان بنای کاروانسرا فخرآباد مربع شکل دارای ۴ایوان و یک هشتی ورودی است که دو ایوان شاه‌نشین در دو ضلع شمال غربی و جنوب شرقی هستند همچنین در پشت شاه نشین ها دو تالار سرتاسری قرار دارد که به دوطرف ورودی و نیز پشت ایوان ضلع شرقی امتداد یافته است. تزئینات معماری این بنا با استفاده از آجرهایی با پخت ناقص است که با تلفیق آن با آجرهای معمولی اشکال هندسی زیبایی در قسمت پیشانی سر در ورودی و بخش شاه نشین آن به وجود آمده است.
کاروانسرای فریمان
کاروانسرای فریمان از جمله کاروانسراهای اوایل دوره قاجار است که د رمسیر راه مشهد به تربت جام و هرات ساخته شده است. این بنا از نظر طرح و پلان یکی از کاروانسراهای دو ایوانی خراسان محسوب می شود که دارای طرحی مربع شکل با فضاهای متعدد بوده که در ساخت آن از مصالح آجر و گچ استفاده شده است. کاروانسرای فریمان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. فَریمان شهری است در استان خراسان رضوی در شرق ایران. این شهر در بخش مرکزی شهرستان فریمان قرار دارد. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵، برابر با ۳۳٫۲۵۴ نفر بوده است .فریمان درگذشته همواره در سایه رویدادهای تاریخی نیشابور قرار داشته گفته شده که این منطقه اسفنج یا اشبند نامیده می‌شده‌است که از وابسته‌های نیشابور کهن بوده‌است. مرکز آن فرهادگرد یا ده فرهاد بود که اکنون در ۱۵ کیلومتری غرب شهر فریمان قرار دارد.
کاروانسرای یونسی
این بنای با ارزش در حاشیه شهر یونسی و در مسیر جاده فیض آباد بجستان و در ۹۰ کیلو متری شمال غرب گناباد و ۴۰ کیلومتری شهر بجستان واقع شده است . این مکان بر سر راه کاروان رو سابق یزد به مشهد یعنی از قاسم آباد به فخر آباد بعد به مرند یزد و یونسی با عبور از پل قدیمی یونسی به طرف مه ولات در دوره صفوی احداث گردیده است. این بنا با فضای تقریبی ۲۵۰۰ متر مربع دارای ۸ ایوانچه و دو تالار جهت استراحت کاروانیان می باشد . بنا دارای تز ئینات آجری به صورت خفته راسته در پیشانی طا ق ها و ایوانها می باشد . از این مکان که به رباط شاه عباسی نیز معروف می باشد هم اکنون به عنوان نمایشگاه مردم شناسی استفاده می شود.
کاروانسرای شاه عباسی
کاروانسرای شاه عباسی نیشابور از بناهای دورهٔ صفویان است که امروزه کاربری موزه و فروش صنایع دستی دارد و در بافت مرکزی شهر نیشابور، خیابان امام خمینی (نیشابور)، قرار دارد.همانند بازار تاریخی نیشابور، گمان بر این است که ساخت این کاروانسرا از جمله اصلاحات دوره شاه عباس صفوی در نیشابور بوده است. رباط شاه عباسی، کاروان سرای عباسی، رباط نیشابور از جمله نام‌های این بناست.این کاروانسرای در دوره‌های مختلف تاریخ کاربری متفاوتی داشه‌است.در دوره قاجار به عنوان یتیم خانه، در دروه پهلوی، شهربانی و ژاندارمری و پس از انقلاب اسلامی ایران تا سال ۱۳۶۷ انبار و از سال ۱۳۷۴ به بعد به عنوان اثر تاریخی و موزه مورد استفاده قرار گرفته و می‌گیرد.این بنا- با توجه به کاربری آن در طول تاریخ دارای یک صحن مرکزی ، ۲۴ حجره، چهار ایوان، اصطبل و سکوی بار داشته و دارد.
کاروانسرای زین آباد
کاروانسرای زین آباد مربوط به دوره صفوی - دوره قاجار است و در گناباد، روستای زین آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۴۹۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنای با ارزش به فاصله ۱۵ کیلومتریی جنوب شرقی بجستان و در امتداد جاده بجستان- فردوس واقع است . رباط زین آباد با وسعت تقریبی ۲۵۰۰ متر مربع به صورت نقشه چهار ضلعی و فضاهای معماری متفاوت توقف گاه کاروانیانی بوده است که مسیر کویر را طی می نموده اند . در اضلاع شمالی و جنوبی در هر طرف از صحن رباط فضاهایی به عرض سه متر برای اقامت مسافران و اتاق هایی نیز به ابعاد ۳ * ۴ متر تعبیه شده است . شاه نشین بنا که قسمت شاخص این اثر معماری محسوب می شود در ضلع غربی صحن قرار گرفته و ورودی آن با سه چشمه طاق و دو دالان که به پشت شاه نشین منتهی می شود مشخص است . رباط زین آباد از یادگارهای معماری عصر قاجاریه است.
منبع : خبر گزاری مهر
