شهرسازی شاه‌عباس نمونه‌ای بود از خصلت‌هایی که در تمام کارهای او نمود داشت: عملگرایی، جسارت و عظمت. طرح شاه‌عباس در ساختن اصفهان نیز دقیقاً همین‌گونه بود.
به گزارش ایسنا، روزنامه ایران نوشت: به قول ویلفرد بلانت، اصفهان، یادبود شاه عباس بزرگ است. البته اصفهان، شهری بسیار قدیمی است اما دوران عظمت آن از سال ۱۰۰۶ هجری قمری آغاز شد. زمانی که شاه عباس، پایتخت امپراطوری صفوی را از قزوین به آنجا منتقل کرد. شهرسازی شاه عباس، نمونه‌ای بود از خصلت‌هایی که در تمام کارهای او نمود داشت: عملگرایی، جسارت و عظمت. طرح شاه عباس، در ساختن اصفهان نیز دقیقاً همین‌گونه بود.
مرکز ثقل طرح شاه، میدان عظیمی بود که نقش جهان نام داشت. با طولی برابر ۵۰۷ متر و عرضی برابر ۱۵۸ متر. این میدان باشکوه، مرکز شهر و محل ملاقات شاه و مردم بود. در ضمن صحن وسیع میدان، زمین چوگان شاه نیز بود و دروازه‌های مرمرینی که شاه عباس در میدان ساخته بود، هنوز نیز در دو انتهای میدان باقی است. گرداگرد میدان را یک ردیف دو طبقه از مغازه‌ها اشغال می‌کرد که علاوه بر سردر قیصریه، در سه نقطه، به وسیله سه بنای مشرف به میدان این ردیف مغازه‌ها قطع می‌شدند.
یکی از این سه بنا که بی‌گمان، از بزرگ ترین و درخشان‌ترین شاهکارهای معماری ایرانی است، مسجد شاه یا جامع عباسی نام دارد.
مسجد شاه‌عباس
مسجد شاه، بنایی عمومی بود. این مسجد نمادی از التزام و اعتقاد شاه عباس و خاندان او به مذهب تشیع محسوب می‌شد. شاه عباس، این مسجد عظیم را به یاد پدربزرگ خود، شاه طهماسب ساخت. ساخت مسجد شاه از ۱۰۲۰ هجری قمری آغاز شد اما اتمام ساختمان مسجد چند سال بعد از مرگ شاه عباس انجام پذیرفت. کتیبه‌های متعددی که در بخش‌های مختلف بنا به چشم می‌خورند، نشان می‌دهند که مسجد شاه و ساختمان‌های وابسته به آن، در دوره‌های گوناگون ساخته، تکمیل یا مرمت و بازسازی شده‌اند.
شاه عباس در ساخت مسجد شاه، بخصوص بر عظمت آن تأکید ویژه داشت. اسکندر بیگ منشی، مورخی که خاتمه ساخت مسجد را دیده است، با اندکی اغراق در تاریخ خود می‌نویسد: هیچ بنایی در ایران یا حتی در سراسر جهان متمدن قابل مقایسه با این مسجد نیست.در واقع، عصر شاه عباس، سال‌های اوج رقابت میان امپراطوری صفوی در ایران و امپراطوری عثمانی بود. پادشاه صفوی در بنای شهر و ابنیه آن، اهتمام بسیار داشت تا زیبایی و عظمت اصفهان، توجه مردمان جهان را نه به استانبول که به اصفهان به‌عنوان پایتخت جهان اسلام، جلب کند. بر این اساس مسجد شاه نیز، حتماً می‌بایست بنایی با عظمت‌تر و مهم‌تر از مساجد مشهور عثمانی در استانبول، از آب درمی‌آمد.
گشتی در مسجد شاه
مسجد شاه، در منتهی‌الیه جنوبی میدان نقش جهان ساخته شد. ایوان ورودی اصلی تقریباً ۲۷ متر ارتفاع دارد. گرداگرد طاق، حاشیه برجسته سه‌گانه‌ای به رنگ فیروزه‌ای قرار گرفته است و از زیر با طاقدیس‌های کاشیکاری شده رنگین و کتیبه‌ای به خط چشم نواز علیرضا عباسی، تزئین شده است. متن کتیبه، این نکته را توضیح می‌دهد که شاه عباس، مسجد را از اموال شخصی خود ساخته و آن را به روح پدربزرگش شاه طهماسب هدیه کرده است. آرتور پوپ، این ایوان را یکی از چشمگیرترین و اغواکننده‌ترین ایوان‌هایی که در جهان بنا شده است، توصیف می‌کند.
در بالای کتیبه سردر مسجد شاه، غرفه‌ای وجود دارد که شکل دو طاووس را در طرفین یک گلدان نشان می‌دهد و با کاشیکاری ظریفی ایجاد شده است. نقش طاووس، یکی از پرکاربردترین نمادهای ادبیات و هنر ایران است. طاووس نمادی است از عظمت، بهشت، هبوط آدم و حوا و سلطنت انسان بر زمین. اما نقش طاووس بر سردر عمارت‌های مقدس، حکایتی دیگر دارد. در روایات افسانه‌ای ایران آمده است که طاووس، ابلیس را می شناسد و از داخل شدن او به این مکان‌های مقدس، جلوگیری می‌کند. درست در نقطه قرینه این سوی میدان نقش جهان و روبه‌روی سردر مسجد، برج قوس بر سردر قیصریه قرار گرفته که قرینه‌سازی چشم‌نوازی را تداعی می‌کند.
