آداب و رسوم شب چله در ایران باستان

روزنامه قانون: ایرانیان در گذشته یکی از شادترین مردمان جهان بوده‌‌اند و از هر مناسبتی برای جشن، شادی و درکنار هم بودن استفاده می‌کرده‌اند. تعداد بالای جشن‌های ایران باستان گواه روشنی بر این مساله است. نوروز، مهرگان، جشن‌های آتش، گاهنبارها، فروردگان، سده، سپندارمذگان، چهارشنبه‌سوری، سیزده‌ به‌در، بهمن‌گان، آذرگان، جشن زایش اشو زردشت، دیگان، یلدا و ... جشن‌های ایران باستان بوده‌اند. جشن‌هایی که برخی از آن‌ها به‌وادی فراموشی سپرده شده‌اند و برخی دیگر همچنان پابرجا مانده و هرساله باشکوه خاصی در میان ایرانی‌ها برگزار می‌شوند. یکی از این جشن‌ها، شب یلدا یا شب چله است. جشنی کهن که پیشینه‌ای بیش از 7 هزار سال دارد.

ایرانیان آخرین شب پاییز را درازترین و تاریک‌ترین شب در طول سال می‌دانند؛ آن‌ها در شب یلدا تا سپیده دم بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می‌کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی، روحیه آن‌ها را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رختخواب می‌روند و لختی می‌آسایند.

اجداد ما این شب را تا صبح به جشن و پایکوبی به گرد آتش می‌پرداختندو بر خوانی از میوه‌هایی چون هندوانه، خربزه، انار، سیب، خرمالو و به می‌نشستند. در آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون جنبه‌ نمادین دارد و نشانه‌ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

 

در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی یا پُری آن، آینده‌گویی می کنند، بزرگان نیز با داستان‌سرایی و متل‌گویی، کوچک‌تر‌ها را بر سر ذوق می‌آورند. گذشتگان ما، تمام شب را در پرتو چراغ و نور و آتش می‌گذراندند تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی پیدا نکند.

 

 

یلدا مظهر زایش زادروز

واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال، دی می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.

 یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته که کشاورزی، بنیان زندگی آن‌ها را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرارگرفتن ستارگان تنظیم کنند.آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول، روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند.

 

این اعتقاد پدید آمد که نور، روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌ هستند.مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی تا هند و اروپایی دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید نامیده و آغاز سال قرار دادند.

هندوانه نماد گرمای تابستان

هندوانه یکی از مهم‌ترین میوه‌های شب یلداست. میوه‌ای که یادآور گرمای تابستان و حرارت خورشید است. باور قدیمی‌ها بر این بوده که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید، در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد. هندوانه همچنین قاچ‌های مدور می‌خورد و چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است.

انار نماد شادی و زایش

 این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش و تولد است. انار میوه‌ای خون ساز است و به کسانی که رنگ پریده و ضعیف هستند، توصیه می‌شود آب انار بنوشند. سیستم دفاعی بدن را تقــویت می‌کند و موجب افزایش انرژی و تصفیه خـون می‌شود و رنگ و روی کسی را که آب انار می‌خورد، زیبا و شاداب می‌کند. به همین دلیل انار را نماد زایش و شادی می‌دانند.

آجیل شب یلدا

 آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، فندق و گردو است و در بعضی مناطق از میوه‌های خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده می‌شود. دانه‌های آجیل سرشار از کالری و ویتامین و مواد معدنی هستند و نمی‌گذارند پوست افراد خراب شود، ریزش مو بگیرند، افسرده شوند یا قدرت بینایی‌شان کم شود. البته این به شرطی است که زیاد مصرف نکنند و خیلی هم شور نباشند وگرنه باعث چاقی و افزایش وزن می‌شود!

رازهای ماندگاری شب یلدا

مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی‌ها و آریایی‌ها به پیش از دین زرتشت بازمی‌گردد که پس از ظهور زرتشت این پیامبر او را اهورامزدا تعریف کرد.

بلند‌ترین شب سال، یعنی طولانی‌ترین تاریکی است، نشانه‌ اهریمنی شبی شوم و ناخوشایند که از فردا به کوتاهی می‌گراید.

پایان برداشت محصولات سیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه‌ کشاورزی

در این روز پادشاهان با دهقانان و برزگران مجلس می‌کردند و در یک سفره با ایشان غذا می‌خوردند و می‌گفتند؛ قوام دنیا به کار‌هایی است که به دست شما می‌شود.

یلدا، پاسداشت فرهنگ و سنت‌های خوب ایرانی است

در کنار هم بودن و مهمان هم بودن و کنار هم به فردای روشن چشم داشتن، کنار هم بودن و نیایش، کنار هم بودن و انار خوردن و حافظ خواندن، کنار هم بودن و قصه گفتن از دیروزی که رفته است و می‌تواند چراغ راه بچه‌های فردا باشد...

شب یلدا در خراسان

مردم ایران در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم ویژه‌ خود، شب چله را جشن می‌گیرند. خراسانی‌ها معتقدند که در شب چله، باید از میوه‌هایی که دارای خواص ویژه‌ای هستند، خورد تا سال آینده خواص آن‌ها در بدن باقی بماند. این میوه‌ها شامل هویج، گلابی، انار، زیتون سبز، خربزه و هندوانه است، که در میان میوه‌ها، هندوانه از میوه‌های اصلی است که باید در شب چله خورده شود. پس از خوردن هندوانه، رسم براین است که پوست هندوانه را به پشت بام همسایه می‌اندازند تا اگر استطاعت خرید این میوه را ندارد پوست آن را بتراشد و بخورد و این عمل تا بام همسایه‌ هفتم ادامه دارد.

 

از مراسم دیگر این شب، فرستادن خوانچه میوه است که از طرف داماد و برای خانواده عروس فرستاده می‌شود. این خوانچه، پر از میوه با هدایای مناسب از قبیل قواره پارچه، دستبند یا گردنبند برای عروس است. در این خوانچه باید حداقل هفت رنگ میوه همانند انار، انگور، پرتقال، سیب، گلابی، هندوانه و ... وجود داشته باشد.

 مشاعره شیرازی‌ها در شب یلدا

اکثر خانواده‌ها در شیراز همانند شهرهای دیگر ایران، این شب را به شب زنده‌داری می‌پردازند، آن‌ها از دوستان و آشنایان خود دعوت می‌کنند و برای پذیرایی میهمانان سفره‌ای می‌گسترند که بی‌شباهت به سفره‌ هفت سین نوروز نیست. در این سفره آینه، قاب عکس حضرت علی، دو لاله و چند شمع روشن، اسپند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل قرار می‌گیرد. غذای ویژه شیرازی‌ها در این شب هویج پلو به همراه کشمش، مغز گردو و رب است. در این شب، همه‌ افراد خانواده تا دیر وقت به شوخی، گفت‌وگو،خاطره گویی و مشاعره می‌پردازند و گرفتن فال حافظ به‌خصوص در این شب رواج فراوان دارد.

فال گردو مازندرانی‌ها در شب یلدا

 

 

دو روز مانده به شب چله، در نقاط مختلف مازندران مردم به تهیه‌ مقدمات این شب می‌پردازند و بعد از غروب آفتاب، درآن شب جمع شده و دور کرسی می‌نشینند و سالمندان حاضر در مجلس به تعریف از سردی زمستان و دوره‌های یخبندان گذشته، داستان‌ها و افسانه‌های می‌پردازند. آن‌ها بعد از صرف شام و چای، روی کرسی، سفره‌ای پهن می‌کنند که در آن سفره، خوراکی‌هایی از قبیل: پرتقال، نخود برشته، کشمش، بادام شیرین، نارنگی، سیب، لیموترش، خربزه و هندوانه که شاه میوه این مجلس است، به اضافه انواع تنقلات و شیرینی‌های محلی وجود دارد. افراد خانواده‌ها به شوخی، بذله گویی و گفت و شنود و تفأل به دیوان حافظ می‌پردازند. در پایان جشن، هر نفر با چشم‌های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردوها را می‌شکند. اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیتش برآورده می‌شود. مردم مازندران معتقدند که اگر در این شب ننه سرما گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه‌های توی لحاف را بریزد بیرون، برف و اگر گردنبند خود را پاره کند، تگرگ می‌بارد.

شب چله‌گر در گیلان

در گیلان و شهرها و روستاهای آن، شب چله را جشن می‌گیرند، و هرکس بنا به توانایی مالی خود میوه و آجیل تهیه می‌کند. میوه‌ها شامل انار، لیمو، پرتقال و هندوانه است. مردم گیلان، خوردن هندوانه را واجب و مفید می‌دانند. آن‌ها هندوانه‌هایی که محصول بوستان خودشان بوده را برای شب چله در ساقه‌های برنج بافته شده نگه می‌دارند. افراد خانواده با چند خانواده که خویش و قوم هستند، در یک جا برگرد سفره‌ای جمع می‌شوند وبه گفت‌وگو و ترانه خوانی می‌پردازند.کسانی که نامزد دارند برای همسر آینده‌ی خود «شب چله گر » می‌فرستند که اگر این کار را نکنند به علت ترک رسم، مورد سرزنش خانواده‌ عروس قرار می‌گیرند.

آیین شال در شب یلدای لرستان

مردم لرستان در شب چله، با گوسفند یا بوقلمونی که برای شب چله، پروار و چاق کرده‌اند غذا تهیه می‌کنند. افراد خانواده‌ها به همراه بزرگان خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و به گرفتن فال و تعریف داستان و خاطره می‌پردازند. آن‌ها برای این شب مانند دیگر شهرهای ایران انواع تنقلات و میوه‌ها، خربزه و هندوانه تهیه می‌کنند. در شب چله نیز نوجوانان و جوانان محله‌های مختلف در لرستان، به گروه‌های دو یا چهار نفری تقسیم شده و به پشت‌بام خانه‌ها می‌روند و از مسیر دودکش بخاری‌های خاموش خانه‌های قدیمی یا جلوی پنجره‌ها، شال می‌فرستند و با خواندن ترانه‌های مخصوص این شب، تقاضای آجیل و تنقلات می‌کنند و صاحبخانه نیز مقداری از مواد خوراکی آن شب را به پر شال می‌بندد و با تکان دادن شال اشاره می‌کند که بالا بکشند.

چله زری و عمو چله در اصفهان

به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به دو بخش «چله» و«چله‌کوچیکه» تقسیم می‌شد که موعد چله از اول دی‌ماه تا ‪ ۱۰بهمن بود اما «چله کوچیکه» از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا 30 بهمن ادامه داشت. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام «چله زری»(ماده) و«عمو چله»(نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیا را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند. اصفهانی‌ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می‌شده است و خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره‌ای با عنوان «سفره شب چله» این شب را گرامی می‌داشتند.

هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود، به‌ عنوان مهم‌ترین میوه سر سفره چله قرار می‌گیرد. از دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رختخواب‌ها در هوای آزادبه‌خصوص در مقابل خورشید با هدف خوشامدگویی به «عمو چله» و «چله زری»بوده است.

شب یلدا در دیار شیرین و فرهاد

در استان کرمانشاه نیز شب یلدا از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زیبایی همراه است. مردم استان کرمانشاه در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. میوه‌هایی نیز در این شب خورده می‌شود که به گونه‌ای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ یا لیموی زرد. قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین‌کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی‌کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود.

آن روزها افراد فامیل به خانه بزرگ‌ترین فرد فامیل می‌رفتند و با تکاندن برف‌های زمستان از لباس‌های‌شان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می‌رفتند. افراد فامیل سر یک سفره باهم شام می‌خوردند و روی سفره مخصوص این شب خوردنی‌های متنوعی چیده می‌شد.

خوردنی‌هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل‌گشا، شیرینی محلی دست پخت مادر بزرگ‌ها به خصوص نان شیرینی معروف«نان پنجره‌ای، کاک و نان برنجی»، و میوه‌هایی چون انار، سیب و هندوانه که نگین این سفره بود. یکی از آداب زیبایی که شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد، گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می‌دهند.همچنین دختران دم بخت با این کار از باز شدن بخت خود در آن سال خبری می‌گرفتند. قصه‌گویی مردم دیار رستم در شب یلدا
مردم این استان نیز براساس یک سنت دیرینه در شب یلدا در خانه بزرگ قوم خویش گردهم می‌آیند و به قصه‌هایی که پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها برای شان نقل می‌کنند، گوش می‌دهند.

برگزاری جشن‌های خانوادگی همراه ‌با گروهی از اعتقادات اسطوره‌ای، شبی خاطره‌انگیز را برای خانواده‌های زاهدانی به‌ویژه کودکان ونوجوانان فراهم می‌کند. گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، بازی‌های دسته‌جمعی نظیر گل یا پوچ و بیان لطیفه و خاطره را می‌توان از سرگرمی‌های شب یلدا در این منطقه عنوان کرد.

چیلله قارپیزی در آذربایجان شرقی

 

 

مردم این استان نیز برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه‌ای دارند. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا«چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تن‌شان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی، رسم بر این است کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود «خوانچه»‌طبق می‌فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه‌ها کمک می‌کنند. محتویات خوانچه‌ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می‌شود.

هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. سپس طبق‌های آماده را بر سر افرادی که معین شده قرار داده و روانه خانه عروس می‌کنند و مادر عروس پس از تحویل طبق‌ها، هدایای مانند پول، شیرینی، جوراب به آن‌ها می‌دهد.

فردای این شب، مادر دختر تمام طبق‌ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می‌کند. همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس، پدر عروس قبل از غروب آفتاب، سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادر است، روانه منزل آن‌ها می‌کند. اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو، انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می‌کنند.

ریش‌سفید خانواده در حالی‌که با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید بلایای خودمان را امروز بریدیم. در تبریز پوست‌های میوه و آشغال‌ها را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می‌دانند.

بعد از خوردن تنقلات و میوه درکنار بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان‌هایی از حماسه‌های ملی این سرزمین پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت مشغول می‌شوند. کرسی‌نشینی اراکی‌ها در شب یلدا

آیین شب یلدا در استان مرکزی از قدیم در سه شب متوالی با عناوین شب «چله‌بزرگه»،«چله وسطی»و «چله‌کوچیکه» برگزار می‌شد و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند.

یکی ‌از آیین‌های ویژه یلدا در استان مرکزی دیداربا بزرگان و سالخوردگان فامیل ‌است. در شب‌های چله، فامیل دور کرسی چوبی جمع می‌شدند و به قصه‌های بزرگ ترها گوش می‌دادند.

زنان و دختران روستایی غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا می‌کردند. در سینی‌های قدیمی مسی، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، تخمه، نخودچی، کشمش و خرما را مهیا می‌کردند. در این شب استثنایی پس از صرف شام و خواندن دعای شکر در پای سفره، همگان در کنار هم، از شادی‌ها و غم‌ها، موفقیت‌ها، اعتقادات، امیدها و بیم‌هاشان می‌گفتند. بزرگ‌ترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی، خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کردند.

در شب یلدا، بزرگ‌ترها با کودکان هم‌بازی می‌شدند.«پر یا پوچ» ،دزد بازی و مشاعره از جمله بازی‌هایی است که در شب چله با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت. این رسم‌ها تا ‪ سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فراگیر وجود داشت اما اکنون به ندرت می‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید