اهمیت تعیین حریم گسل‌ها در کلانشهرها

رئیس بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: گسل‌های فعال و کاری و فعالیت آنها و شکستگی‌های لایه‌های زمین در امتداد آنها، موجب ایجاد زمین لرزه های کوچک تا بزرگ است. مشخص شده است که وقوع زلزله‌ها با گسیختگی لایه های زمین که گاه تا سطح زمین نیز اثرات آن نمایان می شود همراه می‌شود.

به گزارش سازه نیوز، در واقع شکستگی و گسیختگی لایه‌های زمین از اعماق ۵ تا ۳۰ کیلومتر و گاه بمراتب بیشتر از آن است که موجب ارتعاش زمین و حرکت ارتعاشی مواد زمین و بوجود آمدن پدیده زلزله می‌شود. همچنین اثبات شده است که ادامه گسیختگی‌های لایه‌های درونی و سطحی زمین در اثر تجمع تنش تکتونیکی، معمولا بر روی امتداد گسل‌ها و یا در ادامه امتداد گسل‌ها صورت می‌پذیرد.

به گفته وی، شکستگی‌های لایه‌های زمین (گسل‌ها) مسیر تضعیف شده مستعدی برای ادامه شکستگی و گسیختگی بعدی ناشی از اعمال نیروهای تکتونیکی فراهم ساخته و زون طویل و خطی لرزه‌خیزی را تشکیل می‌دهد. روی نقشه‌های زمین‌شناسی و لرزه زمین ساختی، خطوط گسل بصورت خط های ممتد کشیده می‌شوند. اما، در طبیعت، مسیر شکستگی‌های ناشی از حرکت گسل، در واقع به‌صورت خط نبوده و اغلب بصورت پهنه و نواری شکل طویل است.

بیت‌الهی یادآور شد: در حریم گسل، جابجائی لایه‌های زمین در طرفین گسل اتفاق افتاده و اثر گسیختگی در سطح زمین بصورت پهنه‌هایی با شکاف و یا راندگی و یا جابجائی‌های افقی در بعضی مواقع همراه با مولفه های قائم نمایان می شود. سطوح گسیختگی در امتداد گسل ها و در طرفین آن تا اعماق دهها کیلومتری ادامه می یابد که طول آن گاه به بیش از ۵۰ کیلومتر نیز می‌رسد. چنین ابعادی از گسیختگی در لایه‌های سنگی تا اعماق چندین کیلومتری و در طول چند ده کیلومتر، معرف عظمت تنش و نیروی تکتونیکی وارده بر لایه‌های سنگی زمین است. مسلما چنین نیروی عظیمی می‌تواند پی ساختمان‌های بسیار محکم را در اثر جابجائی لایه‌های زیر ساختمان‌ها، برش دهد و در واقع پی و اسکلت ساختمان‌ها در برابر گسیختگی‌های چندین کیلومتر در عمق و در چند ده کیلومتر در طول لایه‌های زمین همراه با جابجائی آنها نسبت به هم در دوطرف گسل، تاب کوچکترین مقاومت را نخواهد داشت.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت:حریم یا پهنه گسل، زونی است که در آن بجای ارتعاش ناشی از زلزله، گسیختگی و جابجائی در سطح زمین رخ می دهد که این امر علاوه بر ساختمان ها، بر شریان های حیاتی مانند لوله های گاز، آب و نفت و ... و نیز سایر تاسیسات مهم تاثیر شگرف می گذارد و در صورت عدم اتخاذ اقدامات پیشگیرانه ممکن است خسارت وقوع زلزله ها را تا چندین برابر افزایش دهد. عظمت تنش و نیروی تکتونیکی که منجر به گسیختگی لایه های سنگی در طول چند ده کیلومتر و تا عمق چندین کیلومتر می‌شود، آن چنان زیاد است که هرگونه ساختمان و المان‌هایی مانند خطوط لوله و مخابرات و سازه‌های خاص و نیز مراکز خطرزای واقع در پهنه گسل‌های مسبب زلزله‌های بزرگ، قادر به تحمل نیروی ناشی از جابجائی لایه‌های طرفین گسل نبوده و حتما آسیب جدی خواهند دید.   

وی ادامه داد: از آنجا که در پهنه و یا حریم گسل‌ها، احتمال جابجائی و گسیختگی‌های سطحی می‌رود. بدیهی است که نسبت به سایر مناطق شهر، گستره واقع در حرائم گسل ها اهمیت خاصی پیدا می کند. واضح است که تدابیر مهندسی برای کنترل ساخت، ممنوعیت و تغییر کاربری در پهنه های گسلی گاه الزامی خواهد بود. در آئین نامه ۲۸۰۰ ایران (آئین نامه رسمی و حقوقی ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله) در مبحث گسلش ضمن تعریف گسل‌های اصلی رعایت الزامات خاص و ویژه را در ساخت و سازهای معمولی (نظیر ساختمان های مسکونی) در حریم و پهنه گسل‌های اصلی (گسل‌های با طول بیش ۱۰ کیلومتر) تاکید می شود. در این آئین نامه ساخت ساختمان های بسیار مهم مانند ساختمان‌های بیمارستان‌ها، مراکز فرماندهی و ستادی و مدیریتی، مراکز امداد و نجات و ... و نیز ساخت و احداث تاسیسات خطرزا و ساختمان های با کاربری نگهداری مواد خطر زا را ممنوع اعلام می کند.

به گفته این استاد دانشگاه،اگر حرائم گسل‌های اصلی تعیین و نقشه آن ها تهیه شود، مسلما ساختمان‌های بسیار مهم و یا خطرزا در آن زون ها مجوز ساخت نخواهند گرفت. اقدامی که می‌بایست سال‌ها قبل در کلانشهرهایی مانند تبریز و تهران، مشهد و کرج و ... انجام می شد که متاسفانه با تاخیر شروع شده است. چنین تاخیری در تعیین حریم گسل‌ها و اعمال ممنوعیت‌های ساخت مصرح آئین نامه ۲۸۰۰ موجب گردیده است تا بعنوان مثال در حریم گسل های شهر تهران، ۱۵ بیمارستان و مرکز درمانی، ۳۶ مدرسه، ۹ مرکز آموزش عالی و دانشگاهی، حداقل ۶۶ برج ساختمانی (ساختمان بالای ۱۰ طبقه)، حداقل ۳ ایستگاه آتش نشانی، ۸ مخزن آب، ۲۳ پل ارتباطی، ۹ تاسیسات برق فشار قوی، ۲۵ مسجد، ۴ موزه، ۳ ساختمان وزارت خانه، ۴ ساختمان قوه قضائیه، ۲۲ مرکز تجمع، ۹ ساختمان شهرداری و یک انبار سوخت احداث گردد که در حال حاضر جابجائی آنها امکان ناپذیر و یا در حالت خاص و محدودی با مشکلات عدیده روبرو خواهد بود.

مصوبات اجرائی مهم در خصوص حرائم گسل های اصلی

بیت الهی همچنین یادآور شد: موارد مهمی  در رابطه با حرائم گسل‌های اصلی در شورایعالی شهرسازی و معماری مصوب شده است که پس از تدقیق نقشه گسل های شهری و تعیین حرائم آنها در گستره شهرها، اعمال می‌شود.

به گفته وی از جمله مصوبات اجرایی مهم در خصوص حرائم گسل های اصلی شامل موارد زیر است:

۱- احداث ساختمان‌های با اهمیت خیلی زیاد (شامل ساختمان‌های ضروری و خطرزا مطابق تعریف بند۱-۶ استاندارد ۲۸۰۰ ایران) در پهنه گسل‌های اصلی (با جابجایی عمده،   مطابق بند ۶-۲-۴ استاندارد ۲۸۰۰ ایران) ممنوع می گردد.

۲- بلندمرتبه‌سازی در پهنه‌های گسلی اصلی شهرها ممنوع می‌شود.

۳- طرح تفصیلی شهرها برای تعریف کاربری های مجاز به استقرار در پهنه های گسلی (مطابق بند ۶-۲-۴ استاندارد ۲۸۰۰ ایران) مطابق نقشه پهنه های گسلی ابلاغی توسط مراجع ذیربط باید مورد بازنگری قرار گیرد.

۴- به سازمان زمین‌شناسی ماموریت داده شود تدقیق نقشه گسل های شهرها، بویژه برآورد نرخ لغزش و میزان جابجایی را با تامین اعتبارات آن از محل ماده های ۱۰ و ۱۲ انجام داده و در بازه زمانی ۵ ساله خروجی کار را ارائه نماید.

۵- وزارت راه و شهرسازی تهیه و تدقیق نقشه گسل‌های فعال کلانشهرهای کشور را با اولویت شهرهای تبریز، مشهد، کرج و کرمان در دستور کار قرار دهد.

۶- سازمان های متولی شریان های حیاتی کشور شامل وزارت نفت، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت نیرو و سازمان ها و شرکت های تابعه و شرکت های مترو با توجه به وجود گسل‌های اصلی در کلانشهرها اقدامات ایمنی لازم را با نظارت مراجع ذیصلاح رعایت نمایند.

۵) ضوابط ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی کلانشهرها توسط کمیته استاندارد ۲۸۰۰ ایران تهیه و تدوین شود.

۶- به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ماموریت داده می‌شود کلیه بیمارستان‌های واقع بر حریم گسل‌های اصلی را شناسائی و با در نظر گرفتن وضعیت سازه‌ای آن‌ها در درجه اول اولویت جایگزینی و یا مقاوم سازی قرار دهد.

۷- به سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس ماموریت داده می‌شود تا کلیه ساختمان مدارس واقع در حریم گسل‌های اصلی را شناسائی و با ملاحظات وضعیت سازه ای در درجه اول اولویت نوسازی و یا مقاوم سازی قرار دهد.

۸- کلیه ساختمان های با اهمیت خیلی زیاد و خطر زا واقع در حریم گسل‌های اصلی شناسائی و زیر نظر شورایعالی معماری و شهرسازی باید اقدام به جابجائی و تغییر کاربری نمایند.

۹- به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ماموریت داده می‌شود تا روند اجرائی شدن مفاد مصوبه مربوط به حریم گسل های شهرها را پایش نموده و گزارش سالانه را به شورا ارائه نماید.

پیشرفت کار تعیین حریم گسل های کلانشهرها

بیت‌اللهی گفت: پس از ابلاغ مصوبات شورایعالی شهرسازی و معماری توسط معاون اول ریاست جمهوری، نظر به تصریح اولویت تعیین حرائم گسل ها در شهرهای تبریز، مشهد، کرج و کرمان، اجرای این بند از مصوبات در دستور کار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی قرار گرفت. جلسات متعددی در شورای فنی استان های ذیربط با حضور استانداران و معاونین عمرانی و فنی آنها، اعضای کارگروه های زلزله استانی و با مشارکت اعضاء هیات علمی دانشگاه های واقع در شهرهای مذکور، افراد صاحبنظر، نمایندگان دستگاه های اجرائی، سازمان زمین شناسی و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی برگزار گردید. کلیه اطلاعات موجود در خصوص گسل ها جمع آوری شد.

به گفته وی، المان‌های شهری بر روی نقشه های رقومی جانمائی شد و در نهایت نقشه تدقیق شده گسل ها برای شهرهای تبریز، مشهد و کرمان تهیه و برای شهر کرج در دست تهیه می باشد. نقشه‌ها به تصویب کارگروه‌های زلزله استانی رسیده و کار تعیین حرائم گسل ها رو به اتمام است.

رئیس بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین گفت: مسلما کار تدقیق گسل ها و تعیین حرائم آنها، دستاورد ارزشمندی برای کلانشهرهای مانند تهران، تبریز، مشهد، کرج و کرمان است که امید می رود با اجرای مصوبات شورا و ابلاغ آن توسط هیات دولت، که حکم قانون را دارد، میزان خطرپذیری لرزه ای این کلانشهرها بطور قابل ملاحظه ای کاهش یابد. همچنین نظر به اهمیت موضوع و پیشرفت خوب کار تعیین حرائم گسل‌ها در شهرهای مذکور، اقدامات مهمی برای انجام چنین کاری در ۲۰ شهر اولویت دار با جمعیت بالای ۲۰۰ هزار نفر شروع شده است.