بقعه تاریخی و زیبای شیخ صفی الدین اردبیلی با قدمتی طولانی اوج هنر و معماری ایران است که با عنوان یکی از مهمترین آثار تاریخی شهر اردبیل از آن یاد می شود.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی از مهم ترین آثار تاریخی شهر اردبیل و از بناهای کم نظیر تاریخی ایران است که از لحاظ معماری و کاشی کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری قمری و سال های پس از آن بوده و پس از وفات شیخ به سال 735 هجری قمری، به وسیله فرزند وی پایه گذاری شد و شاه عباس بناهای مهمی به این مجموعه افزود و اصلاحاتی در آن انجام داد.
این مجموعه یکی از به یادماندنی ترین آثار تاریخی دوران سلسله صفویه بوده و به عنوان یک مکان ارزشمند و تاریخی در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و نیز آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان بزرگترین، کاملترین و برجسته ترین خانگاه است که اهمیت این اثر تاریخی به طور کلی در رابطه ای که با سلسله خاندان صفوی دارد، جلوه می یابد.
کارشناس تاریخی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در توصیف این بقعه تاریخی گفت: ورودی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در جبهه شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که در دو لنگه چوبی آن به حیاط بزرگ باز می شود و در جانب غربی همین میدان، سردر اصلی بقعه به نام عالی قاپو قرار داشته است که در دوران شاه عباس دوم به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده بود و ساختمان سردر اصلی بقعه و محوطه سه گنبد که مزین به کاشی معرق و کتیبه هایی به خط رقاع و کوفی است، عظمت و جلوه خاصی به این مکان داده است.
یوسفی تصریح کرد: مقبره شیخ صفی الدین برجی استوانه ای شکل است که گنبدی کوتاهی در بالای آن قرار دارد که در زیر گنبد صندوق منبتی وجود دارد و از جمله آثار نفیس این بقعه محسوب می شود که در حاشیه آن کتیبه ای به خط رقاع حک شده و دارای آرامگاهی است که از لحاظ شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اساسی عرفانی در سطح جهان نیز ارزش والایی به خود اختصاص داده و به همین دلیل قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است.
وی ادامه داد: منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان قرار دارد و بر طبق وصیت شیخ، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر او بنایی ایجاد کردند تا علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول آرامگاه های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی را در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دهند.
این باستان شناس استان عنوان کرد: در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می آید.
یوسفی با اشاره به تلفیق هنر و معماری در ساخت بقعه شیخ صفی اردبیل افزود: این بقعه از دهها آثار بدیع تشکیل یافته که مضمون آن از رشته های مختلف هنری برگرفته شده و واحدهای مختلفی از جمله گنبد "الله الله"، گنبد جنت سرا، دارالمتولی، قندیل خانه، چینی خانه، چله خانه، شهید گاه و حرم سرا آن را از سایر بقعه ها متمایز کرده است.
وی تصریح کرد: کاشی کاری هنری و ظریف، معرق و مقرنس و گچبری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی، منبتهای ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری در هر قسمت از این بقعه تاریخی ارزشمند و جهانی به کار برده شده است که همه و همه نشان دهنده هنرهای بی نظیر هنرمندان این مرز و بوم است
کارشناس تاریخی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل یادآور شد: مجموعه بسیار زیبای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از 10 اثر باستانی مهم کشور است که بنای ابتدایی آن به قبل از اسلام بازمی گردد که در دوران حکومت صفوی مورد احترام شاهان صفوی بوده است.
یوسفی اظهار کرد: فرش منحصربفرد بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که سالها زینت بخش این بقعه بوده و هم اکنون نیز در فهرست 50 شاهکار هنری برگزیده جهان قرار گرفته و در گنجینه «ویکتوریا آلبرت هال» شهر لندن در معرض دید عموم قرار دارد و یکی از آثار کم نظیر تاریخ ایران است که هنر فرش بافان ایرانی را نشان می دهد.
همچنین بخش های مختلف شیخ صفی الدین اردبیلی از جمله حرم و دارالحفاظ، مقبره شاهزادگان در سمت شرقی دارالحفاظ، ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث، چله خانه های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین اردبیلی، مقبره مادر شاه طهماسب، مقصورهای در برابر ایوان دارالحدیث، محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث، محل جلوس شیخ صدرالدین موسی، و حجره های متعلق به آن و ایاغ خانه است که در این مجموعه تاریخی جای گرفته و ذهن هر بیننده ای را به خود معطوف می کند.
این بنا به شکل اتاق چهار گوش و به قطر 18 متری بوده که گوشه های آن خوابیده و دارای چند طاق نما است و در مقرنسهای توخالی گچی ایوانها، طاق نماها و شاه نشینها تعداد زیادی محوطه و طاقهای تزئینی به شکل انواع گلدانها و ظروف رایج قرن 11 قرار دارد که بر زیبایی این بقعه ارزشمند و تاریخی افزوده است.
این مجموعه با دارا بودن بناهایی از سال 735 تا 1038 هجری قمری به عنوان یک کلکسیون معماری، تزیینات معماری، کاشی کاری، پرحجم معرق، نقاشی دیواری، صندوقهای قبور منبت و مشبک کاری شده، دربهای نقره ای و تالار چینی خانه بیانگر شکوه معماری مذهبی از دوره ایلخانی تا صفوی است.
این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن بسیاری از فضایل هنری آن را در مجموعه های تاریخی ایران شاخص و متمایز کرده است.
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار دارد که به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است و چنین به نظر می رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است.
مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد و بر 16 ستون چوبی استوار شده و از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته است.
ساماندهی محوطه شیخ صفی الدین اردبیلی
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل گفت: آوار برداری در حیاط مشرف به مدرسه سینا به منظور توسعه حریم مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی صورت گرفته است.
کریم حاجی زاده افزود: در اوایل دهه 80 و در راستای توسعه فضای فرهنگی این مجموعه جهانی، تعدادی از خانه های محله شهیدگاه خریداری و در همان محل تخریب و مسطح شده اند، ضمن اینکه آوار حاصل از تخریب اتاقک های کارگران و نخاله های حاصل از ساخت نگارخانه خطایی و موزه باستان شناسی فعلی نیز به این محل انتقال یافته بود.
وی با بیان اینکه مساحت مشخصی به این محوطه افزوده خواهد شد، تصریح کرد: با همسطح نمودن این محوطه فضایی در حدود 3 هزار متر آزاد و به حریم مجموعه اضافه می شود و تبدیل آن به فضای فرهنگی، موزه و فضای فرهنگی و خدماتی می تواند خیلی از نیاز های گردشگران را تامین نماید.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل ادامه داد: باتوجه به اینکه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیل تنها اثر ثبت جهانی استان و یکی از منحصربفردترین آثار تاریخی منطقه به حساب می آید باید توجه داشت که با بکارگیری متدهای جدید مطابق با استانداردهای جهانی در راستای مرمت و بازسازی این اثر گران بهای فرهنگی تلاش کرد تا بتوان گردشگران زیادی را از جای جای دنیا به این منطقه کشاند.
مرمت تنها بقعه ثبت جهانی اردبیل
مدیر پایگاه جهانی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی با اشاره به مراحل مرمت این اثر ثبت جهانی اظهار کرد: مرمت صحن اصلی از اواخر اردیبهشت ماه امسال با همکاری سه گروه کارشناس مرمت شروع شده و طی مرمت، کاشی های صحن تثبیت می شوند.
عبدالرحمن وهاب زاده ادامه داد: سال گذشته نیز کاشی های در حال ریزش صحن را پشت بندی و تثبیت کردیم که کاشی های متعلق به معماری دوره صفوی که در صحن شیخ صفی استفاده شده، معرق هستند که ما آنها را تک به تک شسته و با توجه به نقشه مرتب کردیم.
وی با بیان اینکه مرمت دیوار غربی این مجموعه آغاز شده است، تصریح کرد: یخ زدگی آسیب جدی به کاشی های صحن وارد می کند که بعد از پایان فصل سرما، مرمت دیوار غربی صحن را با جدیت شروع کردیم که تا امروز یک دوم عملیات مرمت دیوار تمام شده و در همین راستا داربست نیمه دوم دیوار غربی را زده ایم اما هنوز مرمت آن شروع نشده است.
مدیر پایگاه جهانی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی با اشاره به مرمت بخش داخلی گنبد چینی خانه، گفت: صدمات ناشی از رطوبت در گچبری، طلاکاری، تنگ بری، نقاشی روی گچ و تزئینات داخلی چینی خانه، عملیات تثبیت تزئینات گچ کاری و نقاشی های روی گچ در حاشیه زیر گنبد چینی خانه مرمت شد.
وهاب زاده با یادآوری اینکه در چینی خانه که ۴۰۰ سال پیش توسط شیخ بهایی طراحی شده است، ظروف اهدایی به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و پادشاهان صفوی نگه داری می شود، عنوان کرد: در حال حاضر بیش از 40 درصد گچ بری و طلاکاری های و کَشته بری های چینی خانه ریخته شده است.
وی بیان کرد: به علت کمبود منابع مالی، امکان به کارگیری نیروهای جدید وجود ندارد در حالی که عملیات مرمت نیازمند گروه متعدد است تا با توان بیشتری جلوی ریزش طلاکاری ها و گچ بری ها گرفته شود.
مدیر پایگاه جهانی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی اظهار داشت: مرمت صحن تا فصل پاییز به تمام می رسد و با سرد شدن هوا، گروه مرمت به داخل بقعه منتقل می شوند تا چینی خانه را نیز مرمت کنند که سه گروه مرمت در بقعه مشغول فعالیت هستند و بیشتر آنان را بانوان کارشناس میراث فرهنگی تشکیل می دهند که ظرافت خاصی در کار و هنر آنها به چشم می خورد.
این استاد باستان شناسی با اشاره به عایق کاری پشت بام گنبد "الله الله" تصریح کرد: در این قسمت نیز آجرهای پوسیده را بیرون آورده، کاشی های افتاده را در جای خود قرار خواهیم داد که بعد از اتمام این عملیات نیز به گنبد شاه اسماعیل می پردازیم.
وهاب زاده یادآور شد: از آنجایی که کاشی هایی که تابه حال در مرمت گنبد شاه اسماعیل کار شده است، کاشی اصفهان بوده بیشتر در معرض آسیب سرمازدگی و یخ زدگی قرار می گیرد زیرا کاشی اصفهان در مقابل سرمای منفی 30 درجه اردبیل دوام نمی آورد بنابراین مرمت این گنبد نیازمند کاشی سخت و مقاوم تری است.
وی با بیان اینکه در طول زمان عملیات ساماندهی و مرمت بخشهای مختلف مجموعه گردشگری شیخ صفی الدین اردبیلی خاک مورد استفاده کارگاه های کاشی سازی قدس رضوی در مشهد بر روی گنبدهایی که به کار رفته، مقاومت بهتری نشان داده است، اظهار داشت: ما به تازگی با آستان قدس رضوی قرارداد بسته ایم تا کاشی های گنبد شاه اسماعیل را بسازند.
مدیر پایگاه جهانی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی ادامه داد: در حرمخانه پایین تر از گنبد 4 یال و خونج وجود دارد که تزئینات آن، کاشی مستحکمی با ترکیبی از آجر و کاشی بوده که این کاشی ها وضعیت مطلوبی نداشته و ما سعی داریم امسال به این قسمت هم بپردازیم که در غیر این صورت تا عملیات سال آینده، حتما این بنا صدمه خواهد خورد.
