خانه بروجردی‌ها از جمله شاهکارهای معماری ایرانی است که هنوز هم با گذر بیش از صد سال زبانی سلیس و شیوا در ارتباط با مخاطب دارد.
هنرآنلاین، کاشان از جمله شهرهای زیبا و کویری ایران است که قطعا بازدید از بناهای تاریخی آن جذابیتی خاص در حوزه گردشگری ایجاد کرده است. در این میان اما خانه بروجردی‌ها جزء بناهایی است که درخشندگی خاصی را نه تنها در میان بناهای کاشان بلکه کلیت معماری ایران به دست آورده است.
گفته می‌شود که این خانه زیبا حاصل خواستگاری سید مهدی نطنزی از دختر حاج سیدجعفر طباطبائی است. زمانی که مرحوم حاج سیدحسن نطنزی مشهور به بروجردی، تاجر معروف فرش کاشان، دختر همکارش مرحوم حاج سید جعفر نطنزی را برای پسرخود، سید مهدی خواستگاری کرد، خانواده دختر که در خانه فعلی طباطبایی‌های کاشان زندگی می کردند، ساخت خانه‌ای در شأن و موقعیت اجتماعی‌شان را برای محل زندگی دخترشان شرط این ازدواج قراردادند.
خانواده بروجردی از معروفترین معمار شهر، استاد علی مریم کاشانی، درخواست کردند که خانه مورد نظر را بسازد. درباره تاریخچه این خانه، سایت دیسا مگ نوشته است، استاد علی مریم کاشانی، یکی از معماران معروف سده ۱۳ هجری در شهر کاشان بود که بناهای تاریخی زیادی نظیر خانه بروجردی‌ها، خانه طباطبایی‌ها و کاروانسرا یا تیمچه امین‌الدوله را در این شهر بنا نهاد. استاد بعد از به پایان رساندن سفت‌کاری خانه، برای انجام نازک‌کاری و تزیینات از برجسته‌ترین هنرمندان نگارگر شهر دعوت به عمل آورد و این هنرمندان، داستان‌ها و روایات عاشقانه خمسه نظامی و هفت پیکر جامی را در جای‌جای طاق‌ها و رواق‌ها به تصویر کشیدند.
خانه بروجردی‌های کاشان
ساخت خانه بروجردی‌ها که توسط ۲۵ معمار و هنرمند انجام شد، در حدود ۱۲ سال به طول انجامید. این خانه که در زمان حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار و در بین سالهای ۱۲۸۰-۱۲۹۲ هجری ساخته شد، اکنون حدود ۱۳۰ سال عمر دارد. نقاشی‌های ارزنده و گچ‌بری‌های این خانه نیز که با رنگ روغن و آبرنگ ترسیم شده‌اند، زیر نظر دو هنرمند بزرگ و نامدار نقاشی ایران دوران قاجار "مرحوم میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی"، بنیان‌گذار اولین مدرسه نقاشی در ایران و برادرزاده ایشان "مرحوم میرزا محمدخان غفاری کاشانی" ملقب به "کمال‌الملک" ترسیم و طرح‌های گچ‌بری خانه نیز با نظارت این دو استاد به انجام رسیده‌است.
ابوالحسن غفاری کاشانی، ملقب به صنیع‌الملک یکی از نقاشان و نگارگران معروف ایرانی و عموی کمال‌الملک و یکی از تأثیرگذارترین نقاشان دوره قاجار بود که از جمله کارهای وی می‌توان به ساخت تالار آینه و تالار سلام در کاخ گلستان اشاره کرد. برخلاف تصور عامه، این خانه به بروجردی‌ها تعلق نداشته بلکه از آنجا که سید حسن، مالک خانه، که از اهالی کاشان بود، از بروجرد مال التجاره وارد می‌کرد و با تجار این شهر نیز در ارتباط بود ، لذا به آقای حسن بروجردی شهرت یافت و این خانه نیز به نام بروجردی‌ها نامیده شد.
معماری خانه بروجردی‌ها
خانه بروجردی‌ها که در زمینی به مساحت ۱۷۰۰ متر مربع بنا شده است و زیربنایی در حدود ۳۰۰۰ متر مربع دارد، به صورت عمارتی دوطبقه ساخته شده است که در برخی قسمت‌ها مثل قسمت جنوبی، با سرداب دارای ۳ طبقه است. این خانه دارای حیاطی وسیع و سه ورودی در شمال، غرب و جنوب است که ورودی اصلی در سمت شمال قرار دارد. همچنین ایوان‌های سرپوشیده در اطراف حیاط قرار دارند. جلوخان در فضای هشتی، دارای ۶ عدد سکو برای انتظار مراجعین است که این سکوها پاخوری نام دارند.
خانه بروجردی‌ها متشکل از دو بخش بیرونی و اندرونی است که بخش بیرونی این عمارت از هشتی، راهرو و دهلیز، حیاط مرکزی مستطیل شکل، بخش اصلی و تابستانی بنا، سرداب، آشپزخانه و انبارها و بادگیرها در دو بخش شمالی و جنوبی خانه تشکیل شده و بخش اندرونی دارای ۹ اتاق، حیاط خلوت و اتاق پنج دری ساده، صندوق خانه، اتاق نشیمن و یک سرداب بزرگ در بخش جنوبی و حیاط مرکزی و تالار پذیرایی در بخش شمالی است.
خانه بروجردی‌ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه کویری کاشان و به گونه‌ای طراحی و ساخته شده است که در گرمای شدید تابستان، هوای خنک و بسیار مطبوعی از طریق سه بادگیر واقع در بالای پشت بام که هر کدام دارای ارتفاعی برابر با ۴۰ متر هستند، به صورت طبیعی و دائمی به زیرزمین‌ها سرازیر شده و در آن‌ها جریان می‌یابد. هر یک از دو بخش اندرونی و بیرونی خانه بروجردی‌ها دارای درب‌های جداگانه‌ای هستند که از طریق آن‌ها می‌توان به بیرون راه یافت. دیوارهای این سازه تا ارتفاع معینی تنها با گچ پوشیده شده و ساده هستند ، اما سقف آن تزیینات برجسته‌ای دارد.
ورودی خانه بروجردی‌ها از طریق در چوبیِ بزرگی با کنده‌کاری‌ها و گل‌میخ‌های متعدد و دو کوبه که بر پاشنه سنگی میچرخد، به هشتی راه می‌یابد. هشتی پس از ورودی اصلی قرار دارد و گنبدی آراسته به کاربندی‌های بسیار زیبا دارد که در مرکز آن نورگیری تعبیه شده و از طریق دری مشابه درِ اصلی، که روبروی آن قرار گرفته، به حیاط راه می‌یابد. خانه بروجردی‌ها از دو بخش زمستان‌نشین و تابستان‌نشین تشکیل شده است. تابستان‌نشین که مهم‌ترین و اصلی‌ترین بخش خانه بروجردی‌ها است، مقابل ورودی اصلی و پشت به قبله قرار دارد. قوس بزرگ نمای آن که در تمام خانه‌های اعیانی قدیمی کاشان دیده می‌شود، احتمالاً تقلیدی است از طرح مثلث در نمای معماری اروپایی که تحت تأثیر معماری ایرانی به صورت منحنی در آمده است.
در داخل محدوده قوس، گچ‌بری‌های برجسته، متأثر از تزیینات روسی مانند سماور و قوری، به چشم می‌خورد. تابستان‌نشین شامل دو اتاق، تالار اصلی، دو سرپوشیده فرعی، یک سرپوشیده اصلی، دو گوشواره، یک شاه‌نشین و تالار طنبی است که در مرکز آن، گنبدی با نورگیرهای زیبا و تزیینات مقرنس‌کاری قرار دارد. زمستان‌نشین، در شمال مجاور راهرو ورودی قرار دارد و مشتمل بر یک اتاق، یک شاه‌نشین پنج در با گچ‌بری‌های زیبا و ایوانی وسیع و آفتاب‌گیر است. در قسمت شرق، سه اتاق سه در، در حد فاصل زمستان‌نشین و تابستان‌نشین قرار دارند که از راهروهایی مشترک به یکدیگر راه می‌یابند.
سقف اتاق‌های خانه بروجردی‌ها مسطح و فاقد تزیینات است. قسمت غربی زمستان نشین نیز با دو اتاق کوچک به همراه فضایی سرپوشیده، قسمت شمالی و جنوبی بنا را به هم می‌پیوندد. آشپزخانه وسیع با طاقچه‌ها و صندوق‌خانه و انباری در شمال و سمت راست مجموعه واقع شده است و از راهروی باریک بدان راه می‌یابد. جالب آنکه خشت، گل و پایه بنا از سنگ لاشه محلی و ساروج ساخته شده است و درهای ورودی اتاق‌های زیرزمین رو به بیرون باز می‌شود. طبقه اصلی با یک متر ارتفاع از سطح زمین نیز ساخته شده است تا از رطوبت محل در امان باشد. بازشو‌های ساختمان، چوبی هستند و اندود داخلی بنا به جز یک اتاق، بقیه از جنس گچ است.
سقف‌های خانه بروجردی‌ها کاشان دارای سیستم تاق-تویزه و تاق-چشمه گنبدی بوده و از جنس خشت بنا گردیده است. نوع پوشش بام متناسب با محیط از غوره گل، کاه گل و لایهای از برگ گیاهان ساخته شده است و نمای عمارت نیز ترکیبی از آجر، گچ و شمشه‌های گچی است که در قسمت فوقانی نما به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند. ورودی اصلی خانه بروجردی‌ها کاشان به شکل یک دالان هشت ضلعی است که در جای جای سقف آن پنجره‌های سقفی چندپهلو طراحی شده‌اند و به واسطه این پنجره‌ها، نور خورشید به صورت طبیعی، فضای این دالان را روشن می‌کند. پس از عبور از این دالان، حیاط مستطیل شکل گستردهای قرار دارد که دارای استخر بوده و گرداگرد آن را درختان و گلها پوشانیده‌اند.
در شمالی‌ترین بخش خانه بروجردی‌ها کاشان، آشپزخانه، اتاق‌ها و پله‌هایی قرار دارد که به زیرزمین ختم می‌شود. در بخش جنوبی این عمارت، تالار بزرگی قرار دارد که با کنده‌کاری‌های هنرمندانه و پنجره‌های مشبک، مزین شده است و برای برگزاری جشن‌ها و میهمانی‌ها، به کار گرفته می‌شده است. خانه بروجردی‌ها کاشان به جهت بادگیرهای غیر معمول خود که از سنگ، آجر، آجر آفتاب پخته و ترکیبی از رس، کاه و ملات ساخته شده‌اند شهرت فراوانی یافته. این خانه هم‌اکنون به عنوان موزه در دسترس عموم قرار دارد و به چهار بخش سالن‌های پذیرش، مراسم، تالارهای مسکونی و اتاق‌ها تقسیم شده است.
