بی توجهی مسئولان شهری به مساله فرونشست زمین در تهران

به رغم هشدارهای کارشناسان زمین شناسی مبنی بر فرونشست زمین در جنوب غرب تهران؛ اما از نظر معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران میزان فرونشست زمین در جنوب شهر تهران در حدی نیست که گاهس اوقات رسان هها و شبکه های اجتماعی به آن می پردازند. این در حالی است که در کنار فرونشست زمین به دلیل خشکسالی پایتخت؛ نبود شبکه تاسیسات زیر سطحی و تکمیل شبکه فاضلاب فروچاله ها نیز یکی دیگر از مشکلات پایتخت نشینان است.

 

تیتر شهر: هر چقدر که کالبد تهران در یک دهه اخیر توسعه پیدا کرد اما به اندازه نیم قرن تاسیسات خدماتی در زیر شهر تهران عقب مانده است. وجود لوله‌های آب که گاهی قدمت برخی از آنها به یک قرن می رسد و عدم توسعه زیرساخت‌های تاسیساتی به اندازه رشد تهران باعث شده تا این روزها تهرانی‌ها نگران فرونشت و ایجاد فروچاله‌هایی در معابر و کوچه‌ها باشند و خیلی راحت بگویند آب به زیر خانه‌هایشان رفته است!

 

پدیده  فرونشست زمین در تهران مشکل و معضلی است در کنار مشکلات بزرگ این  کلانشهر مانند آلودگی هوا، ترافیک و... که براساس تحقیقات انجام شده به گفته معاون حمل‌و‌نقل و ترافیک شهرداری تهران این فروچاله‌ها نتیجه عدم اجرای طرح جامع ایجاد کانال تاسیسات شهری در تهران است که مغفول مانده است.

 

هر چقدر که کالبد تهران در یک دهه اخیر توسعه پیدا کرد اما به اندازه نیم قرن تاسیسات خدماتی در زیر شهر تهران عقب ماند. وجود لوله‌های آب که گاهی قدمت برخی از آنها به یک قرن می رسد و عدم توسعه زیرساخت‌های تاسیساتی به اندازه رشد تهران باعث شده تا این روزها تهرانی‌ها نگران نشت آب و ایجاد فروچاله‌هایی در معابر، کوچه‌ها باشند و خیلی راحت بگویند در زیر خانه‌هایشان آب رفته است!

 

به جرات می توان گفت یکی از از معضلات تهران عدم وجود شبکه فاضلاب است. هر چند در سال های اخیر شرکت آب و فاضلاب شهر تهران اقدام به توسعه این شبکه کرده است، اما واقعیت این است که طرح جامع شبکه فاضلاب شهر تهران به درد 50 سال گذشته شهر می خورد. در یکی دو سال اخیر بروز حوادثی مانند ایجاد فروچاله‌ها و یا نشست زمین باعث شد تا در مواردی مسئولان دلایل بروز این اتفاقات را بر گردن مترو بیندازند. هر چند این اقدام به معنای واقعی پاک کردن صورت مساله عدم تونل تاسیسات شهری، مدیریت یکپارچه و عدم توسعه شبکه آب و فاضلاب شهر تهران است، اما واقعیت این است که در بروز این حوادث بیشتر از آنکه مقصر و یا مقصران مهم باشد؛ پایتخت‌نشینان را نگران کرده است.

 

 اگر ایجاد فروچاله‌های شهر تهران را در کنار پدیده فرونشست در تهران بررسی کنیم؛ می‌بینیم تا زمانی که مسئولان به دنبال پیدا کردن مقصر باشند در آینده‌ای نه چندان دور تهران مانند شهر رویایی آتلانتیک به زیر زمین می‌رود تا از این کلانشهر تنها تصویری مبهم و کمرنگ در برابر دیدگان آیندگان باقی بماند.

کابوس فروچاله‌ها

شکی نیست که افزایش فروچاله‌ها در تهران کابوس وحشتناکی است. شاید تصور اینکه به یک بار زیر خانه‌های شهروندان این  شهر خالی شود و خانه‌ها را به همراه تمامی ساکنانش ببلعد، ترسناک باشد، اما اتفاقات اخیر شهر تهران نشان داد اگر مسئولان به خود نیایند و بجای اینکه وقت شان را به اتهام زنی بگذرانند، زیرساخت های لازم از جمله کانال تاسیسات مشترک شهری را ایجاد کنند تا بلکه هیچ وقت زمان نمایش این قسمت ترسناک از سرگذشت تهران نیز فرا نرسد.
ایجاد نشست زمین و پدید آمدن فروچاله‌ها حداقل در دو دهه اخیر پدیده‌ای آشناست. هر چند برخی بر این باورند که این پدیده همزمان با  توسعه مترو بیش از گذشته در تهران دیده شده، اما در گذشته نیز شکسته شدن لوله‌های آب و یا نشت فاضلاب به داخل خاک این حوادث را رقم زده است. هرچند در نگاه اول عامل بروز چنین اتفاقاتی مترو تشخیص داده می‌شود؛ اما ایجاد فروچاله‌ها و نشست زمین عوامل تاثیرگذار دیگری دارد که در نهایت مترو به عنوان آخرین عامل تحریک کننده این رویداد باید مد نظر قرار گیرد. درواقع حتی اگر خطوط مترو در تهران گسترش نمی‌یافت و این کلانشهر به چنین مد حمل‌و‌نقلی‌ای نیاز نداشت؛ اما باز هم نشست‌ها و فروچاله‌ها در تهران ایجاد می‌شد.

 

سوال اینجاست که در زیر شهر تهران چه اتفاقاتی در حال روی دادن است که آهسته تهران فرو می‌رود؟ علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان مسکن وزارت راه و شهرسازی در این باره می‌گوید: فروشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها در تهران ‌90 برابر بیشتر از گذشته در وضعیت بحرانی قرار گرفته است.

 

به گفته وی؛ در حال حاضر زمین در تهران روزانه یک میلیمتر و در سال 36 سانتی متر نشست می‌کند و نشست زمین به معنی مرگ و نابودی غیرقابل بازگشت آن است.

 

 

با اینکه اکنون اغلب دشت‌های کشور از جمله اصفهان، قزوین، تبریز، ورامین، کرج، شهریار و رفسنجان با پدیده فرونشست زمین دست و پنجه نرم می‌کنند اما دشت تهران وضعیت اسفبارتری نسبت به آنها در توصیف احوالات خود به ثبت رسانده است.

 

مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه شهرسازی تاکید می‌کند: فرونشست‌ها در تهران و اراضی جنوب و جنوب‌غربی آن در حال رخ دادن است و مناطق 18 ، 17و 19 تهران بیشتر از سایر مناطق دچار عارضه فرونشست هستند که در این بین  منطقه 18 حادترین وضعیت را به خود اختصاص داده است.

شبکه فرسوده آب بلای جان آرامش مردم

مطالعات کارشناسان محیط زیست نیز نشان می‌دهد؛ فرونشست دشت‌های کشور از مرحله هشدار عبور کرده و در این بین تهران وضعیت اسفبارتری نسبت به سایر دشت‌ها دارد. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی سطح ایستایی خاک را برهم زده است و با از بین بردن رفتن خلل و فرج سازنده مخزن نگهداری آب در خاک، منجر به نابودی (مرگ) خاک و در نهایت فرونشست زمین می‌شود.

دلاور نجفی کارشناس محیط طبیعی محیط زیست تاکید دارد: نشست زمین در تهران به یکی از چالش‌های شهر تهران تبدیل شده است. بر اساس برخی آمارها شبکه فرسوده آب‌رسانی تهران علاوه بر این که  25 درصد آب شرب تهران را هدر می‌دهد، باعث ایجاد حفره‌ها و مغارهای زیرزمینی می شود که سرانجام به فرونشست زمین منجر می‌شود.

به رغم اینکه فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها معضلی است که در دو دهه اخیر تهران  را تهدید می‌کند، اما  حادثه شهران  و بعد از آن ایجاد فروچاله خیابان پیامبر(ص)، ایجاد فروچاله در میدان شوش، خیابان صفی علی شاه و ... بار دیگر این تراژدی را در بین پایتخت‌نشینان زنده کرد که نباید به آسمان آلوده و زمین سست شهر تهران امیدوار بود.

حادثه ترکیدگی لوله گاز شهران  نتوانست ذهن مسئولان را نسبت به وقوع حادثه‌ای  به مراتب بزرگتر که بیخ گوش تهران آماده به وقوع پیوستن است؛ بیدار کند. بعد از این حادثه به دنبال مقصر بودند در حالی که این حادثه زنگ هشدار رسایی بود که می‌توانست سناریوی جدیدی را برای حل مشکلات زمین تهران پیش روی مسئولان دولتی قرار دهد.

 

 

زمین‌ شناسان نسبت به برخورد مسئولان نسبت به بروز چنین حادثه‌ای انتقاد دارند. آنها بر این  باورند که باید به جای پر کردن سریع گودال حادثه شهران باید به زمین‌شناسان این امکان را می‌دادند تا با  بررسی تغییرات خاک وضعیت بروز چنین حوادثی را در تهران بررسی کنند، اما آنچه در این میان اتفاق افتاد؛ این بود که سرعت در پر کردن گودال‌ها به جای بررسی دقیق بروز این حوادث بر اثر تغییرات خاک اولویت داشت و بهترین امکان برای تحقیق در این رابطه بار دیگر زیر خروارها خاک مدفون شد.

 

مهندس محمدجواد بلورچی، مشاور ارشد سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور درباره مشکلات نشست زمین در تهران می‌گوید: باید به این مساله  توجه داشت که پدیده‌های  زیادی در شهر تهران در حال روی دادن است که لازم است  هرکدام  از این پدیده‌ها به صورت مستقل  از یکدیگر شناخته شود.

 

وی با بیان اینکه دو پدیده فروچاله‌ها و فرونشست زمین؛ خاک تهران را تهدید می‌کند، یادآور می‌شود: فروچاله‌ها پدیده‌های لحظه‌ای هستند و امکان دارد در هر کجای کشور روی دهد.
بلورچی تزریق فاضلاب به داخل خاک را یکی دیگر از ایجاد فروچاله‌ها می‌داند و تاکید می‌کند: تزریق فاضلاب به داخل خاک باعث ایجاد عمل فرسایش شده و در نهایت فروچاله‌ها را ایجاد می‌کند.

 

مشاور ارشد سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور پدیده فروچاله‌ها را مستقل از فرونشست زمین می‌داند و می‌گوید: فرونشست زمین به عنوان یک عامل تهدید کننده جدی در جنوب غرب تهران و در مناطق 17،18، 19 و به سمت شهریار روی می‌دهد. این اتفاق در اعماق زمین است و در سطح زمین آثاری از خود به جز کج شدن و یا  ایجاد ترک در ساختمان‌ها از خود به جای نمی‌گذارد.

 

بلورچی تاکید می‌کند: ایجاد تونل‌های تاسیسات شهری می‌تواند زیر این کلانشهر را ایمن کند. باید این تونل‌ها در تهران به صورت کاملا ایمن ساخته شود تا نگرانی ازخرابی تاسیسات زیرزمینی نداشته باشیم.

عدم تکمیل شبکه فاضلاب پایتخت

دکتر محمد حسین پاپلی یزدی، اولین ایرانی دارنده جایزه انجمن جغرافیای فرانسه و استاد دانشگاه  فردوسی مشهد اعتقاد دارد میزان هدر رفتن آب، در کشور و به ویژه  در تهران بیشتر از اینکه حاصل اسراف شهروندان باشد؛ حاصل  شبکه‌های فرسوده آب و فاضلاب در کشور و شهر تهران است.

 

وی تاکید می‌کند: به نظر می‌رسد مسئولان دولتی به جای اینکه مردم را مقصر در هدر رفتن آب بدانند بهتر است فکر به حال تاسیسات شبکه آب و فاضلاب تهران در زیر زمین کنند که بیشترین میزان نشتی آب را دارد و این مساله باعث ایجاد تغییرات ژئو تکنیک خاک آبرفتی تهران شده و در آینده‌ای نه چندان دور مغارها و فروچاله‌های زیادی را در این کلانشهر ایجاد می‌کند.

 

 

کارشناسان در این زمینه معتقدند معمولا قبل از انجام پروژه‌های عمرانی مترو مطالعات ژئوتکنیکی گسترده‌ای طبق استانداردهای ملی انجام می‌دهند که حفرات و مغاره های احتمالی نیز شناسایی می‌شوند که این اتفاق برای خط شش نیز انجام شده بود، اما این حفرات ومغارها هر لحظه به وجود می‌آیند .

توجه به نکته مهمی که در حوادث اخیر تهران کمتر به آن توجه شد؛ این است که در زمان بروز حوادث این‌چنینی به دلیل ساختار نادرست شبکه زیرساخت شهری، ایجاد اختلال در هریک از این شبکه‌‌ها تبعاتی را برای سایر عناصر زیرساختی شهر و شریان‌های حیاتی به وجود خواهد آورد.

 

تهران فاقد تونل تاسیسات شهری است

نبود تونل تاسیسات شهری یکی از عوامل تاثیرگذار در ایجاد فروچاله‌های شهر تهران است. قانون احداث تونل مشترک شهری مصوب سال 1372 مجلس است که به موجب این مصوبه برای دستگاه‌های خدمات‌رسان تکالیفی در نظر گرفته شده است، این قانون در شرایط کنونی قابلیت اجرایی نداشته همچنانکه حاصل آن بعد از گذشت بالغ بر بیست سال متاسفانه منجر به ساخت کانالی نشده و اگر موردی که شهرداری تهران در زمان اجرای پل صدر اجرا کرد و کابل های فشار قوی برق ٢٣٠ کیلوولت را با همکاری اداره برق استان تهران به داخل کانال تاسیساتی احداثی منتقل کرد را در نظر نگیریم، می‌توان گفت دستاورد این قانون تقریباً صفر است.

مازیار حسینی معاون  سابق حمل‌و‌نقل و ترافیک شهرداری تهران ؛ در این باره می‌گوید: شبکه‌ای از تاسیسات، بدون نظم و منطق خاصی در کف معابر گسترده شده که به راحتی می‌تواند محرک وقوع حوادث باشد. بنابراین تاکید می‌کنیم مادامی که کانال تاسیسات یکپارچه شهری وجود نداشته باشد بروز حوادثی همانند اتفاقات اخیر اجتناب ناپذیر بوده و مشکلات فراوانی را برای شهر فراهم می‌کند.

 

به اعتقاد این استاد دانشگاه؛ عبور تاسیسات از داخل کانال تاسیساتی می‌تواند هم طول عمر تاسیسات را بالا برده و هم با امکانی که برای بازدیدهای دوره‌ای از تاسیسات فراهم می‌آورد امکان کنترل فرسودگی و نشتی‌ها به راحتی وجود خواهد داشت. این در حالی است که در دنیا مدیریت امور شهری از آب و برق و گاز تا درمان و آموزش در مجموعه دولت محلی کنترل و هماهنگ می‌شود. بنابراین حل و فصل چنین مسایلی و تصمیم گیری در مورد آن به راحتی میسر است. این در حالی‌است که در ایران وقتی حرف از تاسیسات گاز بزنیم با وزارت نفت باید مذاکره کنیم و اگر تاسیسات اب و برق را بگوییم با وزارت نیرو باید مکاتبه داشته باشیم. همان طور که برای تاسیسات مخابراتی شهر با وزارت ارتباطات طرف خواهیم شد. به عبارت ساده تر این همان نبود مدیریت یکپارچه شهریست که بارها و بارها از سوی شهرداری تهران بر آن تاکید شده اما به رغم آنکه در سایه مدیریت یکپارچه شهری و همراهی دولت با شهرداری می توان بسیاری از مشکلات را برطرف کرد همچنان به دور چرخه ای باطل قرار دارد.

 

 

هر چند سال گذشته وقوع شش حادثه در فاصله زمانی کمتر از سه ماه در شهر تهران؛ مانند انفجار لوله گاز شهران به علت فرونشست زمین ، فرونشست زمین در خیابان پیامبر ، انفجار تاسیسات برق در محله ستارخان که هر سه این اتفاقات در شمال غرب تهران ایجاد شد  زنگ خطر را برای پایتخت‌نشینان به صدا درآورده است که تاسیسات زیر سطحی در این بخش از تهران در موقعیت کاملا بحرانی به سر می برد. اما وقوع سه حادثه دیگر یعنی ایجاد فروچاله 5 متری در میدان شوش، ایجاد گودال در خیابان صفی علی شاه در خیابان انقلاب و همچنین شکست لوله آب در خیابان مولوی هم هشدار دهنده این پیامد بود که شبکه آب و فاضلاب تهران در محدوده تهران قدیم نیز از مرز هشدار عبور کرده و بحران در این محدوده آغاز شده است.

 

 به عبارت ساده‌تر باید گفت که اگر در گذشته تهران در بروز حادثه طبیعی زلزله در اولویت توجه مسئولان بود؛ اکنون باید فرونشست زمین و قبل از آن ایجاد فروچاله‌ها را به رتبه‌های قبلی تهران در بروز بحران اضافه کرد.

 

هر چند در دو حادثه ایجاد فروچاله‌های تهران از مرداد ماه امسال تا کنون مترو در دسترس‌ترین متهم در وقوع آن است  اما متهم اصلی در وقوع چنین حوادثی تغییرات ژئو تکنیک خاک است. اما قبل از اینکه به عامل اصلی این حوادث تفهیم اتهام شود باید سوال کرد که چرا مدیریت یکپارچه شهری در تهران ایجاد نمی‌شود؟