جای خالی «اُرسی » ها

نمونه‌های زیبای پنجره‌های «ارسی» را هنوز می‌توان در برخی بناهای تاریخی مشاهده کرد

معماری ایرانی زیباست؛ همه بخش‌ها و اجزایش، ارسی هایش، ارسی‌هایی که تا همین چند دهه پیش در بیشتر خانه‌های بزرگ و عیانی و گاهی حتی در خانه‌های طبقه متوسط جامعه قابل مشاهده بود؛ در شهر تاریخی هگمتانه، دیاری که معماری اش همچون قدمتش با اصالت است. این سال‌ها و این روزها اما باوجود رویکرد مثبتی که نسبت به صنایع‌دستی و معماری سنتی و تاریخی میان مسئولان و کارشناسان مربوط ایجاد شده، همچنان ارسی همدان مهجور است و آن‌قدر مهجور که حتی رویداد مهم «همدان 2018» هم نتوانسته نگاه جامعه و مسئولان را به سمت این هنر اصیل و هنرمندانش سوق دهد.

به گزارش خبرنگار جام‌جم از همدان، تعداد هنرمندان ارسی‌ساز این استان اکنون از انگشتان دست تجاوز نمی‌کند، همان‌ها هم بیشتر به مرمت در و پنجره‌های قدیمی مشغولند و خبری از سفارش‌های جدید نیست، ارسی سازی ارتباط تنگاتنگی با هنرهای دیگری مثل گره‌سازی (گره چینی)، مشبک و قواره‌بری دارد؛ هنرهایی که کنار هم و به کمک هم زیبایی سحرانگیزی به در و دیوارها و پنجره‌های تعبیه شده در معماری خانه‌های قدیمی می‌دادند. امروز اما بیشترشان تقریبا بی‌فروغ شده‌اند؛ بویژه ارسی‌سازی.

ارسی از عناصر معماری ایرانی و پنجره مشبکی است که به جای گشتن روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه‌ای که روی آن قرار گرفته، جای می‌گیرد. در و پنجره‌های مشبک ارسی‌ساز با شیشه‌های رنگی در عین حال که حفاظ مناسبی در برابر آفتاب گرم و تابان ایران به شمار می‌رفتند و نور درون خانه را تنظیم می‌کردند، جلوه و زیبایی خاصی به نمای بیرونی بناها می‌دادند.

نمونه‌های زیبای پنجره‌های ارسی را هنوز می‌توان در خانه‌های کهن اصفهان، کاشان و یزد (و انواع جدیدترش را در تهران) مشاهده کرد. همدان هم با معماری دارای ارسی پیوندی دیرینه دارد.

طبق نظر کارشناسان میراث فرهنگی قدیمی‌ترین آثار ارسی‌سازی در ایران مربوط به عصر صفویه است که در همه جای کشورمان آثار آن برجاست. ارسی‌سازی پس از تلفیق با هنرقواره‌بری که در عصر قاجار اتفاق می‌افتد، اوج و عظمتی دوچندان می‌یابد، اما با ورود و کاربرد مصالح آهنی و درو پنجره‌های فلزی، و همزمان با انزوای صنایع ظریف نجاری، ارسی‌سازی و گره چینی و پنجره‌های چوبی مشبک و... هم رو به نابودی گذاشته و گستردگی پیشین خود را از دست می‌دهند.

ارسی؛ هنری خاص طبقه بالادست

پنجره‌های ارسی در معماری ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته و معمولا جز سران و حاکمان و طبقه ثروتمند، کمتر اقشاری می‌توانستند از این نوع پنجره در منزل یا عمارت خود استفاده کنند.

ابراهیم جلیلی، از کارشناسان میراث فرهنگی در گفت‌وگو با جام‌جم، پنجره ارسی را از نمونه‌های هنر معماری ایران زمین دانسته و می‌گوید: محل استفاده از این پنجره‌ها در فضاهای درونی، بالاخانه‌ها و اتاق‌های گوشوار واقع در یک یا دو سوی تالارهای بزرگ و مرتفع است که در حال حاضر به دلایل مختلف ساخته نمی‌شود، اما در سراسر ایران در شهرها و روستاهای قدیمی هنوز وجود دارد.

به گفته وی برخی گمان می‌کنند ارسی به پنجره‌ای اطلاق می‌شود که بتدریج از معماری روسی در ایران رواج یافته، درصورتی‌که پیش از آن که ارسی در معماری روسی جایی باز کند، در بناها و نقاشی‌های ایران مشاهده شده است.

جلیلی، ورود نور کافی و تنظیم شده با وجود پنجره‌های ارسی به فضای اتاق، جلوه گری و رنگ بندی شدن هاله‌های نور، حفظ حریم فضای درون خانه، دور کردن حشرات مزاحم، ایجاد زیبایی در نمای ساختمان و خواص صوتی را از دلایل استفاده از این نوع پنجره‌ها دانسته و با بیان این‌که پنجره‌های ارسی را معمولا با استفاده از انواع نقش‌های گوناگون گره‌سازی و با شیشه‌های رنگین و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیعی پدید می‌آوردند یادآور می‌شود که نمونه پنجره‌های ارسی را می‌توان در عمارت تاریخی لطفعلیان ملایر مشاهده کرد.