در شرایط کنونی، شهرهای جدید ایران بعد از گذشت سه دهه و تکمیل بخش مهمی از عملیات اجرایی شهرها و شتاب جمعیت‌پذیری ناشی از اجرای طرح مسکن مهر، در یک مقطع تاریخی مهم قرار دارند که بازاندیشی پیرامون آینده توسعه شهرهای جدید را ضروری می‌سازد، به ویژه آنکه چالش‌هایی همچون فقدان طرح‌های کالبدی ملی منطقه‌ای مصوب و به هنگام یا عدم همسویی و هم آوایی سیاستهای کلان شهرسازی کشور، لزوم تغییر نگرش مدیریتی و بینش شهرسازی در مورد شهرهای جدید را بیش از گذشته ضروری می‌سازد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی سند ملی توسعه شهرهای جدید که تلاش دارد تا مسیر آینده شهرهای جدید کشور و همچنین سیاستهای شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید را در مکانیابی وتوسعه نسل نوی این شهرها تعیین کند، با بهره‌گیری از ۳۰ سال تجربه کشور در ایجاد شهرهای جدید وهمچنین بهره‌مندی از سوابق جهانی در این زمینه تهیه شده است.
فرایند تهیه سند در بردارنده ارزیابی روند گذشته، تحلیل وضعیت موجود، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو، بیانیه چشم انداز ، راهبرها وسیاست‌های توسعه شهرهای جدید است.
در حال حاضر وبا شروع دولت دوازدهم ۲ ماموریت کلان که از دوره قبل شروع شده بود پیش روی شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید قراردارد، ماموریت نخست، با محوریت تمرکز بر شهرهای جدید موجود و یا به اصطلاح نسل اول شهرهای جدید است که بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود نیمی از شهرهای جدید موجود به سقف جمعیت مناسب جهت استقرار خدمات و عملکردهای شهری رسیده، و از توجیه اقتصادی لازم برخوردارند.
با توجه به مطالعات انجام شده مابقی شهرها نیز در حال تلاش برای تحقق اهداف کلان و دستیابی به آستانه‌های جمعیتی لازم برای تحقق این امر هستند که اینک ضرورت دارد در این شهرها اقدامات عاجل عمرانی جهت اتصال بهینه به نظام شهری کشور و باز آفرینی شهری در جهت ایجاد شهرهایی زیست پذیر تر، پایدارتر، با هویت و اجتماع محور انجام گیرد.
ماموریت کلان دوم با محوریت مکانیابی وایجاد شهرهایی با کارکردهای نوین ویا به اصطلاح نسل نوین شهرهای جدید است، ایجاد چنین شهرهایی در راستای سیاستهای آمایش سرزمین و از ضروریات توسعه شهری و منطقه‌ایی کشور به شمار می‌آید.
گفتنی است این شهرها که به عنوان شهرهای آمایشی تلقی می‌گردند، با رویکردهای نوین برنامه‌ریزی شهری و آمایش فضایی مکانیابی واحداث خواهند شد و به بخش اعظمی از نیازهای کشور در راستای تعادل بخشی سرزمین و نیز سیاستهای اقتصاد مقاومتی پاسخ خواهند داد.
تشویق بخش خصوصی، ایجاد کارکردهای جدید، محوریت اقتصاد دانش، خلاق ونوآورانه و همچنین بدون وابستگی به شهر های دیگر از اهداف ایجاد چنین شهر هایی است و انتظار می‌رود که آنها در بلند مدت به شهرهایی که خود منشا و محرک توسعه در منطقه هستند بدل شوند.
امید است با تدوین چنین سندی و در راستای برنامه‌ریزی آگاهانه وکارشناسی، ماموریت‌های کلان فوق در افق زمانی ۱۴۲۰ تحقق یافته و شاهد ایجاد شهرهایی سرزنده، پایدار و کارآمد، به عنوان قطب‌های رشد و محرک‌های توسعه در نظام شهری و منطقه‌ایی کشور و در راستای آمایش فضایی میهن خود، ایران باشیم.
اهم مطالب منتشر شده در سند ملی شهرهای جدید به شرح زیر خواهد بود:
بررسی عملکرد گذشته و تبیین وضع موجود در شهرهای جدید
ایران در دهه ۶۰ شمسی با « رشد شتابان جمعیت، مهاجرت های جمعیت به نقاط شهری وگسترش شهرهای موجود بالاخص شهرهای بزرگ، تشدید نیاز به احداث مسکن و نابه سامانی در نظام استقرار و سازمان فضایی سکونتگاه های انسانی در کشور مواجه بود. از آنجا که ایران دارای اقلیم نیمه خشک با محدودیت شدید منابع آب و خاک مناسب برای کشاورزی است که با گسترش بی رویه شهرها بویژه شهرهای بزرگ (کلان شهرها) در معرض تخریب و تغییر کاربری قرار می گیرند.
لذا درکنار راهبردهای « استفاده از ظرفیت های درونی شهرها» و« توسعه متصل شهرها »،« توسعه منفصل شهری در قالب ایجاد شهرهای جدید» به عنوان یکی از راهبردهای توسعه شهری ایران، در دستور کار قرار گرفت و در این راستا نخست ضمن انجام بررسی های نظری و روش شناسی و جمع آوری و تحلیل تجارب جهانی، اقدام به امکان سنجی و مکانیابی و طراحی تعدادی شهرجدید در نقاط مختلف کشور بویژه پیرامون کلانشهرها نمود و از میانه دهه ۷۰ عملیات اجرایی تعدادی از آن ها آغاز نمود.
در دهه های ۶۰ و ۷۰ ضرورت ایجاد ۳۵ شهرجدید به تصویب شورای عالی رسید که به دلیل تغییر شرایط، عملاً ۱۷شهرجدیدبا حدود ۲.۳ میلیون جمعیت طبقاولین طرح جامع مصوب، فرایند مطالعات و طراحی، تصویب را گذرانده و وارد مرحله اجرایی شد. ظرفیت جمعیت پذیری شهرهای فوق در سال های بعد و در راستای طرح مسکن مهر، در قالب بازنگری طرح جامع و مصوبات موردی با ۵۸ درصد افزایش به ۳.۶۴۱.۰۰۰ نفر رسید. در دولت یازدهم و در قالب نسل نو شهرهای جدید ۲ شهرجدید ایوانکی (سمنان) و امیر کبیر (اراک) وارد مرحله اجرایی شده، ۲ شهرجدید سیراف (عسلویه) و تیس (چابهار) در شرف آغاز عملیات اجرایی هستند.
۷ شهرجدید؛ حوراء در همدان، کوشک و مکران در هرمزگان، تابناک در فارس (لامرد)،پارس (بوشهر)، خوارزمی (تهران)، سمنگان کرمان (سیرجان) و سنندج و یک شهرک (فردوس سمنان) نیز، در مرحله مکانیابی، طراحی و تصویب می باشند. علاوه برآن پروانه احداث یک شهرجدید(شهریار تبریز) و ۶ شهرک خصوصی اعم از مسکونی و گردشگری ( ابریشم، زرندیه، خلیج فارس، سلمان فارسی، گهر باران و گیلوا) طی ده سال اخیر توسط وزارت راه و شهرسازی (شرکت عمران شهرهای جدید) صادر شده است. قبل از آن نیز پروانه احداث تعدادی شهرک مسکونی و گردشگری عمدتاً در استان مازندران براساس دستور العمل شهرکسازی مصوب ۱۳۵۶ توسط اداره کل مسکن و شهرسازی وقت استان صادر شده و در مرحله اجراست.
شهرهای جدید در دست احداث از نیمه دوم دهه ۷۰ بتدریج و بصورت بطئی جمعیت پذیری خود را آغاز کرد. در سال ۸۵ تعداد ۲۷۸۶۲۸ نفر در ۱۶ شهر جدید (بحز رامین) سکونت پیدا کرده اند. این تعداد در سال ۱۳۹۰ به ۴۲۴۰۶۳ نفر و در سال ۹۵ به ۷۶۵.۸۹۲ نفر افزایش یافت که نرخ رشد سالانه جمعیت این شهرها در دهه ۸۵-۹۰ معادل ۷۶/۸، دهه ۹۰-۹۵ برابر ۵۵/۱۲ درصد که متوسط سالانه رشد ۶۴/۱۰ درصدی در دهه ۸۵-۹۵ را نشان می دهد. براین اساس در سال ۸۵ حدود ۱۲ درصد، سال ۹۰ حدود ۴/۱۸ درصد و در سال ۹۵ بالغ بر ۲۴/۳۳ درصد از جمعیت پیش بینی شده در طرح جامع اول این شهرها محقق گردیده است.
این نسبت در مقایسه با جمعیت نهایی مصوب شهرهای مذکور به ۲۲ درصد در سال ۹۵ می رسد. چنانچه ملاحظه می گردد نرخ رشد سالانه جمعیت شهرهای جدید طی دهه اخیر بیش از ۱۰ برابر نرخ رشد سالانه کل جمعیت و۸ برابر نرخ رشد جمعیت شهری کشور است. ۱۶ شهر جدید نسل اول ایران در سال ۹۵ که ۱ درصد تعداد کل شهرهای ایران را تشکیل می دهند، نزدیک به ۳/۱ درصد جمعیت شهری کشور را درخود جای داده اند. در بین ۱۷ شهرجدید، به ترتیب شهرهای جدید اندیشه، پرند، سهند، پردیس و صدرا بیشترین درصد تحقق جمعیت پیش بینی شده در نخستین طرح جامع مصوب را دارا بوده اند. در مقابل شهرهای جدید علوی، رامشار و شیرین شهر توفیق چندانی در جمعیت پذیری نداشته اند. رامین نیز هنوز فاقد جمعیت است.
مهمترین موانع و چالش‌های بنیادی سیاست شهرهای جدید در تجربه نسل اول شهرهای جدید ایران
مهمترین موانع و چالش‌های بنیادی سیاست شهرهای جدید در تجربه نسل اول شهرهای جدید ایران که این شهرها را طی ۲ دهه اخیر با تأخیر در تحقق اهداف خود و یا حتی انحراف از دستیابی به کیفیت محیطی برنامه‌ریزی شده مواجه کرده است بدین شرح است:
۱)عدم ثبات سیاست های شهرسازی و تغییر مستمر رویکردها در حوزه مسکن و شهرسازی
۲) تغییر شرایط و تقلیل نرخ رشد جمعیت کشور و نقاط شهری نسبت به دهه های ۶۰ و ۷۰
۳) عدم تحقق سیاست ها و برنامه های زیربنایی و صنعتی و خدماتی سایر بخش ها
۴) عدم ارائه خدمات به موقع از سوی سازمان ها و ارگان های مسئول در ایجاد زیرساخت ها و خدمات روبنایی
۵) وابستگی به منابع مالی حاصل از فروش اراضی به توسعه شهر
۶) گسترش کالبدی شهرهای موجود و افزایش جمعیت فراتر از حدود و آستانه های تعیین شده در طرح های فرادست قبلی
۷) ضعف نظارت و کنترل توسعه شهرهای موجود در چارچوب اهداف و برنامه های مصوب
۸) عدم همکاری بایسته دستگاه های خدمات رسان در تأمین خدمات روبنایی و زیر بنایی در شهرهای جدید
۹) تعارضاتو تداخلات حقوقی و مدیریتی و خلاء ها ی قانونی و طولانی شدن فرایند تدوین و تصویب قوانین و مقررات مسایل و پیچیدگی های اجرایی آن
۱۰) آسیب های اجتماعی و فرهنگی ناشی از چالش های هویتی ساکنان در مراحل اغازین اسکان بدلیل تنوع اجتماعی و قومی وسبک زندگی در شهرهای جدید که به ویژه با توسعه مساکن مهر تشدید شده است.
۱۱) محدودیت منابع درآمدی شهرهای جدید در مقاطع رکود اقتصادی برای تأمین هزینه های ساخت شهرهای جدید
۱۲) ممنوعیت قانونی هزینه کرد شهرهای جدید در ایجاد تأسیسات و خدمات شهرهای جدید و عدم احتساب هزینه های انجام شده به عنوان مالیات با وجود صراحت ماده ۵ قانون ایجاد شهرهای جدید
۱۳) عدم بهره گیری از روش های تأمین مالی نوین در شهرهای جدید و محدودیت های سرمایه گذاری خارجی در شرایط تحریم و...
۱۴) ابهام در تسری مقررات و قوانین عمومی شهرسازی و شهرداری در شهرهای جدید
۱۵) دوگانگی در مدیریت شهری پس از استقرار شهرداری ها(لزوم تغییر در آستانه جمعیتی جهت استقرار شهرداری(۱۰هزار نفر)
اصول هنجاری در ارتقاء کیفیت زندگی شهرهای جدید و توسعه نسل نوین شهرهای جدید ایران
با توجه به ضرورت تحول در رویکردهای توسعه شهرهای جدید و گذار از کمیت به کیفیت در این شهرها، در راستای سیاست های کلان شهرسازی کشور، اصول ده گانه زیر به منظور پی گیری در ارتقاء کیفی شهرهای جدید نسل نخست و نیز عملیاتی نمودن در شهرهای جدید نسل نوین ایران ارائه شده است:
• اصل یکم: حفاظت از منابع طبیعی،ذخیره گاههای زیست محیطی و اراضی کشاورزی
• اصل دوم: طراحی مختلط(در معنای اختلاط کاربری ها، اختلاط بین گونه های مسکن و نیز اختلاط طبقات اجتماعی) به گونه ای که منجر به تحقق شهر همگان(inclusive city) شود.
• اصل سوم: پیاده مداری و تشویق برنامه ریزی و طراحی بر مبنای حرکت پیاده و استفاده از دوچرخه
• اصل چهارم: طراحی و برنامه ریزی مبتنی بر حمل و نقل عمومی
• اصل پنجم: استفاده از ظرفیت شهرهای جدید در عملیاتی نمودن برنامه های توسعه ملی و منطقه ای
• اصل ششم: اتکا به بخش خصوصی و روش های نوین تامین مالی
• اصل هفتم: توجه به مقوله کیفیت و کارآیی در طراحی و اجرای شهرهای جدید
• اصل هشتم: فراهم کردن زمینه های یکپارچگی اجتماعی و شکل گیری «تدریجی» هویت در شهرهای جدید
• اصل نهم: تنوع و طراحی شهری و معماری با کیفیت
• اصل دهم: پیگیری عملیاتی نمودن ظرفیت های تحقق شهرهای خلاق، کارآفرین و دانش بنیان
بیانیه چشم انداز(۱۴۲۰)
مبتنی بر ارزیابی یک دهه عملکرد شهرهای جدید و نیز تحلیل راهبردی شرایط حاکم بر توسعه شهرهای جدید، با مشارکت جمعی از متخصصان، دانشوران و دست اندرکاران توسعه شهرهای جدید، بیانیه چشم انداز شهرهای جدید ایران در افق ۱۴۲۰، به شرح زیر تنظیم شده است:
در افق چشم انداز(۱۴۲۰) این سند، شهرهای جدید ایران در تلاش برای پاسخگویی به نیازهای سرزمینی و بر اساس سیاستهای کلان شهرسازی و آمایش با اهداف تمرکز زدایی، و تعادل بخشی و تاب آوری در سرزمین، به عنوان شهراقتصادی و کارآفرین برنامه ریزی شده اند. این شهرها از تنوع گروههای ساکن از منظر شاخصه های اقتصادی و اجتماعی برخوردار هستند که این امر مسیر یکپارچگی، تنوع اجتماعی و شکل گیری تدریجی هویت و سرمایه اجتماعی را میسر می نماید. بدین ترتیبدر افق ۱۴۲۰، شهرهای جدید ایران :
۱- متکی بر توان بخش خصوصی، منطبق بر برنامه جمعیت پذیری مصوب پیش رفته و کارکرد های متنوع هزاره جدید مبتنی بر اقتصاد دانش، اقتصاد خلاق و نوآوری را مورد توجه قرار می دهند.
۲- وابسته به امکان سنجی و مکان گزینی مبتنی بر الگوهای علمی و فنی و حسب ضروریات محلی و منطقه ای، مبتنی بر نیاز های واقعی جامعه و روند تحولات مهاجرتی وسکونتی کشور، کوچک تا بزرگ بوده و پاسخی به مسایل مختلف نظام شهری کشور محسوب می شوند.
۳-به لحاظ اجتماعی و فرهنگی، با بهره گیری از تمام ظرفیت ها و قابلیت های مدنی و مشارکت شهروندان در توسعه و اداره شهر، زمینه ای به منظور ایجاد شهرهای چندفرهنگی و همه شمول(inclusive) فراهم نموده و در مسیر تحقق حق به شهر به ویژه در خصوص گروههای حساس شهروندی عمل می نمایند.
۴-در هر شرایطی "بوم شهرهای دوستدار محیط زیست" محسوب می شوند و ارائه دهنده بالاترین سطح پایداری، تاب آوری و نیز منطبق بر استانداردهای طراحی و معماری هستند.
۵-از منظر حمل و نقل، این شهرها با پیگیری رویکردشهرسازی مبتنی بر حمل ونقل همگانی، سریع، ایمن وارزاناز ظرفیت حمل ونقل ملی و منطقه ای بهره مند می گردند
۶-از منظر مدیریت، ارائه دهنده الگوی مدیریت یکپارچه شهری و نیز تلاش برای تحقق شاخص های حکمروایی خوب شهری محسوب می گردد.
راهبردها
اهمیت راهبردها(استراتژی ها) در سند حاضر از آن جهت است که انتخاب یک مسیر از بین کلیه مسیرهایی که فراروی تصمیم گیران قرار دارد را برای حصول به اهداف اصلی(چشم انداز) سند ممکن می کند.بر همین اساس راهبردهای آتی، اهداف، سیاست‌ها و زنجیره‌های عملیاتی شرکت مادرتخصصی عمران شهرهای جدید و شرکت های تابعه را در قالب یک کل به هم پیوسته با یکدیگر ترکیب می‌کند.بدین ترتیب مضامین چشم انداز توسعه شهرهای جدید و شهرک هادر افق ۱۴۲۰ از طریق راهبردهای زیر تحقق می یابد.
۱) تقویت پایه اقتصادی و تنوع بخشی اقتصادی شهرهای جدید بار رویکرد کارآفرینی و رقابت پذیری شهری و پایداری مالی با شراکت بخش خصوصی متکی بر ایجاد همسویی و یکپارچه سازی برنامه های توسعه اقتصادی و کاربری زمین در شهرهای جدید و شهرک ها
۲) رویکردهای نوین و نوآورانه مکانیابی، برنامه ریزی و طراحی
۳) برنامه ریزی برای ارتقای هویت و فرهنگ در شهرهای جدید به منظور تحقق شهری فراگیر و توسعه اجتماع محلی
۴) توجه به زیست پذیری و کیفیت محیطی در شهرهای جدید
۵) تأکید بر توسعه پایدار و تاب آور و ایجاد شهرهای جدید اکولوژیک و انعطاف پذیر(انطباق پذیر)
۶) ایجاد سیستم های حمل و نقل پایدار و ترویج پیاده محوری
۷) کوشش برای نهادینه کردن شاخصهای حکمروایی خوب شهری و مدیریت یکپارچه شهری
۸) توجه به ایمنی محیط و مدیریت بحران در برابر سوانح طبیعی و مصنوع
با توجه به سند گردآوری شده در حوزه شهرهای جدید سیاستهای مربوط به هریک از راهبردهای اعلام شده تشریح شده است که متن کامل آن را میتوانید در اینجا مشاهده کنید./
