حاشیه‌نشینی

معمارشهر: پدیده حاشیه‌نشینی پدیده­ای شهری است که با توجه به رشد شهرنشینی بی‌رویه در جهان، ایران و وجود مهاجرت‌های روستایی و شهری شکل گرفته و گسترش یافته است. حاشیه‌نشینی به عنوان برهم زننده تعادل فیزیکی شهرها، نشان‌دهنده توسعه ناموزون شهری و منطقه­ای است و دغدغه بسیاری از متخصصین شهری، جامعه‌شناسان، معماران و غیره است.

ظهور و پیدایش حاشیه نشینی هم در ایران و هم در جهان، همـزاد و همـراه پدیـده مهـاجرت و تـا حدی پیامد آن بوده است. حاشیه نشینی در مقیـاس وسـیع و معنـای جدیـد بـه دوره پـس از وقـوع انقلاب صنعتی در اروپا و سپس سرایت آن به سایر نقاط جهان برمی گـردد. در ایـران نیـز پـس از آغاز نوسازی اقتصادی و اجتماعی و دسترسی روستاها به خدمات جدید بهداشتی، آموزشـی و نیـز مکانیزه شدن کشاورزی و تغییر الگوی مدیریت روستائی از یک سو و ظهور اقتصـاد نفتـی و قطـع وابستگی به کشاورزی از سوی دیگر مهاجرتهای روستا - شهر آغاز و در پیامد آن پیدایش حاشـیه نشینی پیرامون شهرهای بزرگ نمایان گردید.

بنابراین به تـدریج اغلـب شـهرها بـه ویـژه شـهرهای بزرگ به مراکزی برای استقرار و اسکان مهاجرین تبدیل می شود. به این ترتیب، حاشـیه نشـینی و در جدیـدترین بیـان (اسـکان غیـر رسـمی) بعنـوان بافـت آپاندیسـی شـهری در ایـران بـا قـدرت تاثیرگذاری بالا به دلیل حجم قابل توجه ساکنین و مسائلی چون رشد سریع جمعیت، اشـتغال غیـر رسمی و آسیب های خاص، خود را بر شهرهای کشـور تحمیـل کـرده اسـت. مهـاجرت و حاشـیه نشینی به دلیل تاثیرات عدیده از آن دسته موضوعات اجتماعی است که هیچوقـت تـاریخ مصـرف کنکاش در باره آنها پایان نمی پذیرد.

به نظر میرسد مشکالت اقتصادی و اشتغال در درجه اول و مهاجرت از شهرها و روستاهای کوچک به کلان شهرها و عدم جذب این افراد در چرخه اقتصادی کلان شهرها از اصلی ترین دلایل ایجاد این پدیده است. حال می توان با شناخت مشکلات اقتصادی و موانع اشتغال و سرمایه گذاری در کلان شهر ها به رفع این مشکلات که علل اصلی ایجاد این پدیده هستند کمک کنیم و در گام بعد با ایجاد فرهنگ سازی در شهر های کوچک و روستاها در جهت ایجاد و رشد حس دلبستگی به مکان و حس فداکاری برای مکان که موجب حس آرامش و داشتن یک هویت اجتماعی می شود به کاهش مهاجرت افراد از زادگاهشان به کلان شهر ها میشویم و این عدم مهاجرت از روستا به شهر از به وجود آمدن مشکلات آینده از جمله: مشکل کشاورزی، مشکل فرهنگی و .... نیز جلوگیری می کند.

با توجه به اینکه طیفی از افراد جامعه امروزی در خطر بزهکاری قرار میگیرند که در حاشیه شهر ها زندگی میکنند که مسائل اقتصادی و اجتماعی روی آنها تاثیرات سو میگذارد. دولت ها برای اصلاح امور آنها با دستگیری این افراد و معرفی انها به مدارس خاص و یا ایجاد مراکزی مثل کانون اصلاح و تربیت سعی در بهبود و اصالح آنها دارند تا مجددا آنها را به جامعه برگردانند که با توجه به امار های به دست آمده از سازمان آمار به نظر میرسد این فعالیت ها کافی نبوده است. مدیریت این افراد به جهت جلوگیری از روی آوردن آنها به فرد گرایی اهمیت زیادی دارد. باید در همه ابعاد به بازپروری این مخاطبین کمک کرد از جمله بازپروری فکری و جسمی. بیخانمانی این افراد منجر به آسیب دیدگی آنها از لحاظ روحی و جسمی میشود و عدم اعتماد به این افراد از سوی جامعه باعث بیکاری و روی آوردن آنان به تکدی گری و بزهکاری میشود. برای جلوگیری از پدیده حاشیه نشینی باید برای مهاجرت افراد راه حلی منطقی معرفی کرد که شامل حل مشکلات آنان در مبدا و مقصد میشود.

تعاریف حاشیه نشینی:

برای تحلیل بحث حاشیه نشینی لازم است که ابتدا به تعریفی حداقلی دست پیدا کنیم، تعاریفی که در این زمینه ارائه شده متعدد است. از جمله:

1-حاشیه نشینی نوعی زندگی است که با سه شیوه رایج زندگی شهری و روستایی متفاوت بوده و با ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود بافت فیزیکی معینی بوجود آورده است که با ساکنین بافت اصلی شهر زندگی میکنند.

2- حاشیه نشینان افرادی هستند که از حالت تولیدی گذشته خود بیرون آمده و به صورت مازاد نیروی انسانی در حاشیه شهرها که مملو از مهاجرین است سکنی گزیده اند آنان عمدتاً به شکل مازاد نیروی انسانی از روستاها و شهرهای کوچک به این منطقه جذب شده اند.

3-حاشیه نشینان کسانی هستند که در تمام کشورهای جهان در حاشیه و اطراف شهرهای بزرگ زندگی کرده و اکثریت قریب به اتفاق آنان مهاجرند.(اسماعیل قرائی مقدم – جامعه شناس)

4-حاشیه نشینان شهری یا گتوهها(Getto) معمولاً از اقلیتهای شهری هستند که به علت جذب نشدن در متن شهرها به صورت پدیده گتوی مذهبی، قومی یا زبانی تشکیل شده اند و بوسیله موانع فیزیکی و انسانی از بقیه بخشهای شهری جدا میشوند(پیتر هاگت)

5-تعریف عددی: محله حاشیه نشین جاییست که هنگام آمار گیری بیش از 50% جمعیت آن محله به یک مذهب، نژاد، زبان و یا پایگاه اجتماعی – اقتصادی جدا از اکثریت مردم شهر تعلق داشته باشند.

6-تعریف ساختاری: محله ای که درآن خانه ها روبه ویرانی ویا فرسودگی گذاشته وازمصالح کم دوام یا بی دوام ساخته شده است.

7- حاشیه نشین کسی است که در شهر زندگی میکند ولی جذب نظام اجتماعی نشده است.

8-محله حاشیه نشین جایی است که در آن خانه ها رو به ویرانی گذاشته و از مصالح کم دوام و بی دوام ساخته شده، درآنها فرهنگ فقرکاملاً غلبه دارد و شاهد جایگزینی توده های روستائیان در آنها هستیم. (دکتر حسین شکوهی)

 

تاریخچه حاشیه نشینی:

حاشیه نشینی یا گتو واژه ای است که اولین بار در سال1516 در ونیز به کار گرفته شد ولی اگر به دنبال سیر حاشیه نشینی در طول تاریخ باشیم به قدمتی کهن تر از ونیز، در دوران ساسانیان میرسیم. جائی که اسیران جنگی را در مراکز سکونتگاهی جدا از مردم در حاشیه شهرها سکنی میدادند.

در تاریخ اسلام هم گتوهای یهودی نشین چون خیبر-بنی نظیر و بنی قینقاع وجودداشت. در سال 1179 شورای کلیسا زندگی مسیحیان را در میان یهودیان ممنوع کرد که موجب ایجاد گتوههای متعدد یهودی نشین در اطراف شهرهای بزرگ اروپائی شد. در ایران نیز تا سالهای متمادی اقلیتهای قومی جهت تمایز با سایر گروهها ملزم به استفاده از نوار زرد رنگ روی لباس بودند.

اما حاشیه نشینی جدید در واقع عمر چندانی ندارد هنوز دیر زمانی از آن ایام نمیگذرد که فقراءو اغنیاء در منازلی چسبیده به هم سکونت داشتند و صرف سکونت در یک محله نشانه ای از جایگاه اجتماعی نبود، درواقع حاشیه نشینی در طی زمان و گذر از مراحل مختلف تاریخی از فرآیندی مبتنی بر تمایزات نژادی و قومی و زبانی و دینی به فرآیندی مبتنی بر تمایزات اجتماعی و اقتصادی مبدل شده است.

در ایران نیز سابقه حاشیه نشینی جدید به سال 32 (سال کودتای آمریکائی) میرسد اما قطعاً اوج حاشیه نشینی با آغاز اصلاحات ارضی هم زمان است در این زمان نخستین اجتماعات آلونک نشین در کوره های آجرپزی جنوب تهران شکل گرفتند تا نیروی انسانی ارزان برای تأمین مواد اولیه شهر روبه رشد تهران فراهم شود.اما به طور کلی میتوان شروع تاریخچه حاشیه نشینی مدرن در ایرن را اینگونه بیان کرد:

گسترش تأسیسات شهری و افزایش درآمد حاصل از نفت عامل ایجاد جاذبه شهری و رونق شهری شده است که این امر در کنار اصلاحات ارضی و مکانیزاسیون عوامل اصلی بروز حاشیه نشینی در ایران شد. اما قطعاً اصلی ترین عامل بروز حاشیه نشینی در ایران اصلاحات ارضی بود.

( اصلاحات ارضی که ناشی از ترس آمریکا از وقوع انقلابهای دهقانی در کشورهای اقماری خود بود در نهایت بدنبال احراز اهداف ذیل بود:

اولاً: کاستن از تجمع نیروههای بالقوه انقلابی در روستاهها و کم کردن خطر اعتراض رعایای فاقد زمین و بزک کردن حکومتهای دست نشانده با بهانه از بین بردن شیوه تولید ارباب رعیتی

دوماً: تولیدات صنایع کشاورزی نیاز به بازار داشت و بدلیل وجود نیروی کار ارزان در روستاهها نیاز به ادوات پیچیده کشاورزی احساس نمیشد که با اصلاحات ارضی و مهاجرت نیروی انسانی به شهرها این صنایع رونق گرفتند.

سوما: صنایع مونتاژ و مصرفی شهرها از یک سو نیاز به کارگر داشت و ازیک سو نیاز به بازار مصرف داشت که بدلیل خود کفا بودن نسبی اقتصاد روستائی بازار مصرفی شکل نمیگرفت و از طرفی کارگران غیر متخصص مورد نیاز صنایع مونتاژ الزاماً باید از منابع ارزان روستائی تأمین میشد.

ایجاد جاذبه درآمدی شهر در کنار کاهش تعمدی درآمد در روستاهها (ارائه یارانه به خرید خارجی محصولات کشاورزی) موجب سیل مهاجرت مهاجران فاقد توانائی به نواحی شهری شد که چون بدون برنامه ریزی و خود به خودی بود ، بخش مسکن را که بالقوه خود دارای مشکل بود را دچار مشکل مضاعف کرد که این امر موجب مکان گزینی این مهاجران کم درآمد در نواحی شد که با رِنج در آمدی آنان هم خوانی داشته باشد.

 

اصطلاحات حاشیه نشینی در دنیا:

آمریکای لاتین : فاولا ( favela) ، رانچو(rancho)

آسیا : کامپونگ (kampong) ، بوستی(bustee)

آمریکای لاتین : شانتی تاون (shanty town) ، بیدون ویل(bidon ville)

ترکیه : گئجه گوندو(ساخت شبانه)

ایران : زاغه – حلبی آباد- شلنگ آباد – حصیرآباد – حاشیه – خرابه - تپه - کپر-آلونک

در فرهنگ جدید جغرافیا شانتی تاون را منطقه ای مسکونی زیر استاندارد که به طور غیر قانونی اشغال شده و خاص جهان سوم است تعریف میکنند ،در هندوستان که کشور حاشیه نشینهاست( در این زمینه با برزیل رقابت دارد.)حاشیه نشینان 31%کل جمعیت را تشکیل میدهند که از این 31% نیم ملیون نفر بی خانمان مطلقند ( در کنار خیابان میخوابند – میخورند – زندگی میکنند و در جوی کنار خیابان استحمام کرده و هر روز صبح جسد افرادی که در شب قبل از گرسنگی و بیماری در شب مرده اند جمع آوری میشوند.(بحث پلیس در هند)