تیتر شهر- افسانه قانع: اردیبهشت ماه سال گذشته بود که شهردار وقت منطقه 12 خبر از انعقاد تفاهم نامه ای با انتشارات علمی و فرهنگی سازمان تامین اجتماهی برای مرمت و بازسازری خانه تاریخی ظهیر الاسلام داد. خانه ای که از 18 سال پیش تحت تملک سازمان تامین اجتماعی قرار داشت و شهرداری منطقه نیز تلاش زیادی را برای تملک و مرمت این بنا که در خیابان هدایت قرار دارد؛ کرده بود. این در حالی بود که این تلاش ها ازسوی این سازمان مورد توجه قرار نگرفت تا اینکه انتشارات قدیمی علمی و فرهنگی وابسته به سازمان تامین اجتماعی به عنوان نماینده این سازمان مرمت و بازسازی خانه تاریخی ظهیر الاسلام را برعهده گرفت طبق گفته های مسئولان وقت قرار بود که کار مرمت این بنا از ابتدای خردادماه آغاز شود. اما بعد از مدتی سازمان تاکین اجتماعی تصمیم گرفت تا کار مرمت این بنا را به یکی دیگراز انتشارات تحت پوشش خود واگذار کند. این در حالی بود که با گذشت بیشتر از یک سال همچنان مرمت و احیای دوباره این خانه در بلاتکلیفی قرار دارد.
احیای خانه ظهیر الاسلام، شاید وقتی دیگر
قرار بود که که بالاخره بعداز سال ها کابوس خانه قرمز رنگ خیابان قائدی (هدایت سابق) به پایان برسد. خانه ای که در یک دهه اخیر حوادث زیادی لرزه بر تن رنجورش انداخت و از ترس تخریب و فراموشی ترک های عمیقی بر اندامش نقاشی شد. از تخریب دیوارهای بلند گرفته تا ایده تبدیل آن به پارکینگ طبقاتی از سوی مالک کنونی اش. حتی برای مدتی هم خانه ظهیر الاسلام که تاریخ مشروطیت را برسینه تک تک آجرهای قرمز رنگش حفظ کرده بود؛ مهمانان بی خانمان ها و معتادان شد. تاوان این هم خانه های ناخوانده هم دست آخر آتشی بود که از دل این عمارت کلاه فرنگی زبانه کشید و به آسمان رفت. آتشی که پایان غم انگیزی بود بر مهاجرت کبوترهایی که بر سقف ویرانه آن لانه کرده بودند. خانه ای که دیگر حتی برای کبوترها هم آب نداشت!
خارج از دیوارهایی که نیست، همسایگان این بنای تاریخی نیز هر روز نگران حال نزار این همسایه پیر بودند و شنیدن کوچکترین خبری در مورد تصمیمات مالکانش به شهرداری منطقه و یا سازمان میراث فرهنگی تماس می گرفتند تا مانع ازبین رفتن تنها یادگار هویت و تاریخ محله خود باشند.
بعد از گذشت یک دهه سال گذشته بود که زمزمه های مرمت این خانه تاریخی شنیده شد. حرف هایی که احتمال رستاخیز دوباره خانه تاریخی سید زین الدین امام جمعه فرزند ابوالقاسم تهرانی را نوید می داد. مالک این عمارت کلاه فرنگی خیابان قائدی که یکی دو سال پیش تصمیم داشت با تخریب این خانه تاریخی، در زمین آن پارکینگ طبقاتی بسازد؛ خبر داد که خانه ظهیر الاسلام به زودی به یک موزه و پاتوق فرهنگی تبدیل شود البته بعد از مرمت و بازسازی!
مسعود کوثری، مدیرعامل انتشارات علمی فرهنگی سازمان تامین اجتماعی در این رابطه اعلام کرده بود: در نظر داریم تا این بنای تاریخی به مرکزی فرهنگی تبدیل شود و طبق توافقاتی که با سازمان میراث فرهنگی تهران و شهرداری منطقه 12 شده است، از اواخر اردیبهشت ماه مرمت این خانه تاریخی شروع خواهد شد.
قرار بود تا شهرداری منطقه 12 مرمت و بازسازی عرصه بیرونی عمارت کلاه فرنگی ظهیر الاسلام را تا اواخر اردیبهشت ماه انجام دهد. مسئولان شهرداری منطقه می گفتند شهرداری تهران پیگیری های زیادی برای بازسازی خانه ظهیرالاسلام انجام داد تا سرانجام این بنای تاریخی از سوی مالک فعلی اش تعیین تکلیف شود.
اطلاعات سازمان میراث فرهنگی استان تهران نشان می دهد؛ خانه ظهیرالاسلام سال 93 به ثبت میراث فرهنگی رسیده است. این ملک تاریخی از 17 سال پیش به مالکیت سازمان تامین اجتماعی درآمده بود. حتی برای جلوگیری از تخریب این بنا شهرداری منطقه بارها بحث تملک، مرمت و بازسازی آن را با سازمان تامین اجتماعی مطرح کرده بود اما جوابی از سوی این سامان دریافت نشد و همین بی تفاوتی در طول یک دهه اخیر باعث تخریب خانه ظهیر الاسلام و حتی در برهه ای از زمان به کانون آسیب های اجتماعی و پاتوقی برای اسکان معتادان و کارتنخواب ها شده بود.
در نخستین جلسه ای که شهردار وقت منطقه 12 با مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی داشت؛ توافق شد تا عرصه و فضای بیرونی بنای ظهر الاسلام در اختیار شهر قرار گیرد تا ضمن مرمت و بازسازی، به یک فضای سبز عمومی تبدیل شود. همچنین مرمت و بازسازی و در مجموع نگهداری از بنای این مجموعه نیز برعهده انتشارات علمی و فرهنگی گذاشته شد. طبق برنامه ریزی هایی انجام شده قرار بود تا کار احیا و بازسازی عرصه این بنای تاریخی به سرعت انجام گیرد. مسئولان پیش بینی کرده بودند تا پایان تابستان95 عرصه این بنا آماده شود البته به شرط آنکه انتشارات علمی و فرهنگی سازمان تامین اجتماعی به تعهدات خود عمل کند.
مرگ تدریجی یک خانه تاریخی
اگر تا همین دو، سه سال گذشته آخر و عاقبت خانه ظهیر الاسلام مشخص نبود و حتی خبرهای ناراحت کننده ای مبنی بر تصمیم سازمان تامین اجتماعی نسبت به تبدیل این خانه به پارکینگ طبقاتی دوستداران میراث فرهنگی، کارشناسان و مدیران شهری و حتی همسایه های این بنای تاریخی را نگران کرده بود؛ اما سال گذشته مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی سازمان تامین اجتماعی وعده داد که با مرمت این خانه تاریخی روزهای غم انگیز گذشته خانه ظهیر الاسلام به زودی فراموش می شود . به همین دلیل بهتر است دیگر بابت سال های تخریب این بنای تاریخی به دنبال مقصر نگردیم. موضوع مهم، اکنون مرمت و بازسازی خانه ظهیرالاسلام است.
به رغم آنکه در یک دهه گذشته سازمان تامین اجتماعی به فکر بازسازی بنای ظهیرالاسلام بود؛ اما هیچ وقت این کار به سرانجام نرسید تا اینکه در انتهای سال 94 سازمان
انتشارات علمی و فرهنگی را موظف کرد تا این کار را برعهده بگیرد و مرمت و بازسازی این بنای تاریخی را با جدیت به سرانجام برساند.
سازمان تامین احتماعی در نظر داشت تا خانه ظهیر الاسلام به پاتوقی برای گروه های مختلف و دوستداران فرهنگ تبدیل کند تا شاید نشست های اهالی فرهنگ و هنر در این بنای تاریخی در قلب«طهران قدیم» انجام شود.
میراث فرهنگی هم پای کار آمده بود!
آنطور که مسعود کوثری، مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی اعلام کرده بود؛ طبق توافقات انجام شده با سازمان میراث فرهنگی و شهرداری منطقه 12، قرار است تا مهندسان مشاور که رتبه کار مرمت آثار تاریخی را دارند با معرفی سازمان میراث فرهنگی طرح های خود را در خصوص مرمت خانه ظهیرالاسلام به انتشارات ارائه دهند تا بعد از بررسی طرح برتر انتخاب و عملیات مرمت بنای خانه انجام شود. همچنین تا پایان اردیبهشت ماه نیز شهرداری منطقه مرمت و بازسازی عرصه بیرونی عمارت را آغاز خواهد کرد تا ابتدای تابستان مرمت بیرونی این بنا توسط شهرداری به پایان برسد اما مرمت داخلی بنا احتمالا تا انتهای سال به اتمام خواهد رسید و طی برنامه ای درهای این عمارت فرنگی به روی مردم و هنرمندان بازخواهد شد.
با اعتراضات مردمی بالاخره در تعطیلات عید تمامی پسماندها و زباله های انباشته شده در محوطه بیرونی و داخلی خانه ظهیرالاسلام پاکسازی شد و حتی برای حفاظت از سقف این بنا از باران های فصل بهار نیز برزنت محافظ کشیده شد. اما بیشتر از یک سال است که تنها محافظ این خانه تاریخی همان پوشش برزنتی است و همسایگاه این خانه تاریخی از پشت میله های اطذایف این خانه تخریب آن را با تاسف نگاه می کنند.
ظهیرالاسلام؛ عمارتی ایرانی و فرنگی
معماری عمارت ظهیرالاسلام متاثر از معماری اواخر دوره قاجار است که تلفیقی از معماری مکتب تهران و معماری فرنگی است. همچنین این بنا در دوره های مختلف نیز بازسازی و مرمت شده است. کاشی های شکسته ای که در میان زباله های خانه پیدا شد، مربوط به سال 1320 بود که حتی نام سازنده کاشی نیز در پشت آن حک شده بود. در تالار اصلی این بنا گچ بری هایی وجود دارد که به گچ بری های لندنی معروف است هرچند بخش های زیادی از این گچ بری های از بین رفته است، اما امکان بازسازی دوباره آن وجود دارد. اعتقاد دارم این خانه تبدیل به مرکزی می شود که هم جاذب توریست و هم فضای فرهنگی است.
معماری عمارت ظهیرالاسلام متاثر از معماری اواخر دوره قاجار است که تلفیقی از معماری مکتب تهران و معماری فرنگی است. همچنین این بنا در دوره های مختلف نیز بازسازی و مرمت شده است. کاشی های شکسته ای که در میان زباله های خانه پیدا شد، مربوط به سال 1320 بود که حتی نام سازنده کاشی نیز در پشت آن حک شده بود. در تالار اصلی این بنا گچ بری هایی وجود دارد که به گچ بری های لندنی معروف است هرچند بخش های زیادی از این گچ بری های از بین رفته است، اما امکان بازسازی دوباره آن وجود دارد. اعتقاد دارم این خانه تبدیل به مرکزی می شود که هم جاذب توریست و هم فضای فرهنگی است.
طبق نظر کارشناسان مساحت کل زمین عمارت ظهیرالاسلام 2500 مترمربع بوده که از این مقدار مساحت بنای ساختمان 500 متر مربع در دو طبقه 250 متری و یک زیر زمین است.
عرصه بیرونی بنای ظهیر الاسلام به صورت باغ ایرانی است که بنا در مرکز قرار داشته و اطراف آن درخت و باغ احاطه کرده است. همچنین حوض فیروزه ای زیبایی نیز در جلوی این عمارت وجود داشته که بخش قابل توجهی از آن در زیر خاک مدفون شده است. جالب است بدانید که برخی از سنگ های در ورودی ساختمان با قلم تراش خورده که نشان می دهد این تراش های سنگی مربوط به مرمتی است که 50 تا 60 سال پیش در این بنا روی داده است.
عرصه بیرونی بنای ظهیر الاسلام به صورت باغ ایرانی است که بنا در مرکز قرار داشته و اطراف آن درخت و باغ احاطه کرده است. همچنین حوض فیروزه ای زیبایی نیز در جلوی این عمارت وجود داشته که بخش قابل توجهی از آن در زیر خاک مدفون شده است. جالب است بدانید که برخی از سنگ های در ورودی ساختمان با قلم تراش خورده که نشان می دهد این تراش های سنگی مربوط به مرمتی است که 50 تا 60 سال پیش در این بنا روی داده است.
خانه امام جمعه یا سردار تنکابنی!
هرچند خانه تاریخی خیابان هدایت به خانه ظهیر الاسلام یا امام جمعه معروف است اما روایت دیگری نیز وجود دارد که این خانه مربوط به سپهدار محمد ولی تنکابنی فاتح تهران بعد از مشروطیت می دانند. فردی که املاک زیادی چه در تهران و چه درشهرهای دیگر از جمله رشت داشت. البته یک روایت تاریخی وجود دارد مبنی بر اینکه زمانی سپهدار تنکابنی برای فتح رشت به این شهر سفر می کند تا تجربیات خود را در فتح تهران یک بار دیگر در این شهر شمالی به کار ببرد؛ بعد از آنکه تنکابنی در رشت با مجاهدین همسو شد؛ تلگرافی در سال 1327 هجری قمری از محمد علی شاه قاجار دریافت می کند مبنی بر اینکه: «محمد ولی! محض فوق نمک به حرامی تو به دولت، تو را از شئونات دولتی خارج و املاک تو را خالصه نمودیم» سپهدار هم تلگرافی به این شاه قاجاری مینویسد: «باغشاه! الحمدالله که از این ننگ خارج شدم و در املاک من هم هیچ‌کس قدرت دخالت نخواهد داشت» برخی بر این عقیده اند که در این زمان املاک سپهدار از جمله این خانه به قجری ها می رسد و از آنجا که سید زین الدین ظهیرالاسلام داماد مظفرالدین شاه است و املاک زیادی نیز داشته، ملک تاریخی ظهیرالاسلام به امام جمعه می رسد.
روایت دوم به دوران پهلوی اول می رسد زمانی که رضا شاه پس از به قدرت رسیدن، املاک دیگران را به زور در تملک خود در می‌آورد و یا به زور «می‌خرید»، به املاک تنکابنی هم از طریق وزارت مالیه دست انداخت. تنکابنی روزی به کاخ وی می‌رود و در مورد وضعیت املاکش می‌پرسد. رضا شاه با طعنه پاسخ می‌دهد: «ولی خان! تو که بهتر می‌دانی، در سلطنت مشروطه، شاه اختیاراتی ندارد. بهتر است با وزیر مالیه و هیئت وزرا وارد مذاکره شوید». سپهسالار که از فشارهای مالی به تنگ آمده بود پس از نوشتن وصیت‌نامه روز دوشنبه شهریور ۱۳۰۵ خورشیدی ساعت دو بعداز ظهر در خانه اش در زرگنده تهران با شلیک طپانچه به شقیقه خود به زندگی پرتلاطمش خاتمه می‌دهد.به همین دلیل املاک وی با واسطه به امام جمعه می رسد.
این دو روایت وجود دارد اما برای روشن شدن تاریخ واقعی این خانه لازم است که به سمت بازخوانی اسناد موثق و مستدل برویم تا بتوانیم به حقایق برسیم. اساتید تاریخی و مورخان تهران باید این اسناد را پیدا کنند.
به گفته مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی؛ احتمال دست به دست شدن این خانه وجود دارد چرا که یکی از نوادگان تنکابنی که اکنون در شهر پاریس به سر می برد به یاد دارد که در سال های کودکی در حیاط این خانه به همراه خواهرش بازی می کرده اما باز هم تاکید می کنم که باید مستندات به دقت بررسی شود.
آنطور که مسعود کوثری تاکید کرده بود؛ سازمان تامین اجتماعی در نظر داشت تا بعد از مرمت بنای تاریخی ظهیر الاسلام بهره برداری از آن به جای واگذاری ب هبخش خصوصی، در اختیار این انتشارات قرار گیرد.
