سیما و منظر شهری اسلامشهر، بایدها و نبایدها

اسلامشهر، شهری است مهاجرنشین و دارای فرهنگی متشکل از سنتهای مختلف ایران که تلاش در جهت وحدت فرهنگی و سنتی شهر در قالب ایرانی- اسلامی ضروری است. بنابراین معماری و شهرسازی آن به عنوان نماد فرهنگ باید دارای یک هویت وحدت آفرین و پاسخگو به خواسته همه گروههای مردم باشد.

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ مهدی واعظی کارشناس معماری و کارشناس ارشد طراحی شهری و استاد دانشگاه با ارسال یادداشتی به اسلامشهر خبر به تبیین سیما و منظر شهری اسلامشهر، بایدها و نبایدها پرداخت و نوشت:

انسان شهرنشین، به عنوان گیرنده پیامهای بصری کالبد شهر، اطلاعات را از طریق حواس پنجگانه دریافت کرده و در مغز خود تحلیل نموده و آنها را با مفاهیم ذهنی خود تطبیق و تفسیر می کند. عواملی همچون تجارب فردی و جمعی، دانش و شخصیت فرد (عوامل اجتماعی- روانی) بر این تحلیل و تفسیر که منجر به ایجاد تصویر ذهنی از واقعیت می شود، مؤثر می باشد. این تصویر ذهنی نیز متقابلاً در رفتار شهروند تأثیرگذار است. این اطلاعات پردازش شده در ذهن یا همان تصویر ذهنی از محیط و منظر ادراک شده را "سیمای شهر" می نامند.

 

از آنجا که کیفیت محیط فیزیکی بر کیفیت کار و فعالیت اجتماعی و حیات و سلامت روانی فرد تاثیر می گذارد، لذا شهروندان نسبت به محیطی که در آن زندگی می کنند دارای حقوقی هستند. باید توجه داشت که شهر مانند یک اثر هنری نیست که هنرمند در خلق آن بتواند ادعای آزادی عمل داشته باشد بلکه شهر زمینه ی بصری و عملکردی مشترکی است که همه ی شهروندان هر روز ناگزیر در معرض آن قرار می گیرند و می باید بتوانند از آن استفاده کنند.

اگر این زمینه ی مشترک سیمایی زشت و ناموزون داشته باشد، تاثیرات مخرب روحی و روانی بر استفاده کننده می گذارد. در مقابل، محیط می تواند تاثیرات مثبت و حتی درمانی بر روح و روان شهروندان داشته باشد. چنانکه برای درمان بسیاری از بیماری های روحی، حضور بلند مدت در برخی فضاها و محیط های خاص درمانی توصیه می شود. از سوی دیگر، رضایتمندی شهروند از سیمای شهری بدون تردید نه تنها بر آرامش و کارایی آنان اثر می گذارد، بلکه در ایجاد احساس علاقه مندی به مکان و افزایش حس هویت شهری آنان نیز موثر است.

معماری ایران تا دوران قاجار اساساً معماری درونگرا بوده و کمتر توجهی به نماهای بیرونی رو به معبر ساختمان ها داشته است. تنها استثنای این امر نمای پیرامون صحن مساجد و حسینیه ها بوده به صورت بخشی تفکیک ناپذیر از بافت شهری قرار داشته است. اما به تدریج تنوع روش های ساخت و سبک های معماری باعث ایجاد ناموزونی در نمای خیابان ها شد. بنابراین سیمای شهر پدیده ای است که در زمانی طولانی و بر اثر روند ساخت و سازهای متوالی در شهر شکل می گیرد. در این میان، نماهای شهری نیز که از مهم ترین عوامل موثر بر سیمای شهر به شمار می آیند، در چنین فرآیند بلندمدتی شکل می گیرند. در واقع طراحی نماهای شهری، نه به دست یک معمار یا سازنده و در یک برهه ی زمانی خاص، بلکه به دست سازندگان و با فواصل زمانی نسبتاً بلند انجام می پذیرد.

 

سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران در اواخر سال 1387 در راستای رعایت ضوابط و مقررات ارتقاء کیفی سیما و منظر شهری مصوب 25/9/1387 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، آیین نامه اجرایی آنرا برای مهندسان  ناظر و معمار و تأسیسات الزامی کرد."پاکسازی و بهسازی نماها و جداره ها، مناسب سازی معابر پیاده راهی و پیاده رو ها، ساماندهی منظر شهری" به استناد مفاد بند 3-1-17 این شورا: "در طراحی و اجرای ابنیه، احداث تأسیسات (نظیر چیلر، کولر و …) بصورت نمایان در منظر شهری ممنوع است و تأسیسات باید با تمهیدات مناسب از معرض دید عمومی حذف شوند.

 

در ابنیه موجود به مالکان فرصت داده شد تا ظرف مدت 3 سال به اصلاح بنا اقدام نمایند" و مفاد بند 3-2-1 همان مرجع: "به مالکین ابنیه فرصت داده تا ظرف 5 سال از تاریخ ابلاغ این مصوبه، کلیه کانالهای تأسیساتی نمایان در نماها و در جداره های شهری شامل کولرها (اسپیلت ها) کانالهای کولر، ناودانها، سیمها و کابلهای برق و تلفن، دودکش بخاری، لوله های تأسیسات (به استثناء لوله های گاز شهری) و نظایر آن به تدریج از نماهای شهری حذف و یا به گونه ای ساماندهی شوند که در نما یا جداره شهری قابل مشاهده نباشد و لوله های گاز شهری نیز بایستی متناسب با رنگ نمای ساختمانها رنگ آمیزی شود. و نصب هرگونه سیستم های تأسیساتی و ملحقات آن در نمای ساختمان ممنوع می باشد." اما اکنون بعد از گذشت قریب به یک دهه از این ابلاغیه، هنوز عزمی جدی برای اجرای آن مشاهده نشده و همچنان نما و سیمای شهری ما روند آشفتگی خود را مدیون بی توجهی روز افزون دست اندرکاران ساخت و اداره شهر می باشد.

 

از نظر اساتید طراحی شهری دو رویکرد متفاوت برای تدوین اصول ساماندهی سیما و نمای شهری مفروض است. یکی روش هنرمندانه است و دیگری روشی است که می تواند تحت عنوان روش انسانی مطرح گردد. در روش نخست اصول و معیارها براساس دید و سلیقه ی متخصص "هنرمند طراح" می باشد تعیین می گردد. در واقع این فن سالاری است که بر دیدگاه و خواست و نظر شهروند برتری می یابد. در این دیدگاه استفاده کننده فاقد نظر و یا صلاحیت نظردهی شناخته می شود و طراح به جای وی اظهار نظر می کند.

در روش دوم، اصول و معیارها بر اساس عکس العمل ها و تاثیرات محیط بر استفاده کننده تعیین می گردد. در این روش ارزیابی استفاده کننده از محیط، هم از جنبه ی زیبایی شناسی و هم از جنبه ی احساسی مطرح می گردد و هدف در این شناخت نحوه ی ارتباط ویژگی های محیط با ادراک و احساس استفاده کننده است تا از تاثیر منفی بر استفاده کننده پیشگیری گردد و در مقابل محیط تاثیرات مثبت بر استفاده کننده بر جای نهد.

 

در شهرهای ایرانی– اسلامی، فرم ظاهری هر شهر ریشه در جهانبینی و فرهنگ مردم و سنتهای بومی و طبیعت آن منطقه دارد (صورت هر پدیده ای تجسم معنای آن است و نه مغایر با آن). ناکامی در هویت بخشی به فضای کالبدی شهرها توسط دست اندرکاران ساخت و توسعه شهری، باعث بروز معضل شباهت شهرها به یکدیگر (عدم زمینه گرایی و بوم گرایی) و آشفتگی(هرج و مرج) بصری و نازیبایی و ناخوانایی شهرها شده و این دو پدیده نامیمون دلایل اصلی بی هویتی(کالبدی)، اُفت کیفیت و ناکارآمدی محیط های شهری می باشندکه متعاقباً عواقب سوئی را در پی خواهد داشت.

 

یکی از ویژگیهای شهرها سیمای ظاهریشان است که می‏توان از آن به عنوان یکی از شاخصهای معرفی هویت شهر و در نتیجه هویت اهل آن نام برد. آیاتی از قرآن کریم نیز بر این نکته اشاره می‏فرمایند که سیمای ظاهری می‏تواند بیانگر هویت و درونیات صاحب آن سیما باشد. لذا معماری شهرها، نمود کالبدی فرهنگها و باورها و تفکرات (ایدئولوژیها) بشری هستند که موجب احساس تعلق و مسئولیت (حس شهروندی) برای حفظ، توسعه و ارتقای کیفیت محیط زیست می شوند. لذا در طرح های توسعه باید جنبه های معماری پیشنهاد شده را در ارتباط با دو موضوع (کیفیات درونی طرح، نحوه سازماندهی آن) در نظر گرفت.

 

شهرهایی مانند اسلامشهر تا چندی پیش آبادیهایی بیش نبودند آنطور که از ظواهرشان بر می آید برای شهر شدنشان الزامی جهت برنامه ریزی و طرحی شهری وجود نداشته است. اسلامشهر، شهری است مهاجرنشین و دارای فرهنگی متشکل از سنتهای مختلف ایران که تلاش در جهت وحدت فرهنگی و سنتی شهر در قالب ایرانی- اسلامی ضروری است. بنابراین معماری و شهرسازی آن به عنوان نماد فرهنگ باید دارای یک هویت وحدت آفرین و پاسخگو به خواسته همه گروههای مردم باشد.

آشفتگی و نازیبایی کالبدی شهر در طول دهه های اخیر نشان از دو عامل اصلی: وجود فرهنگها و سلایق مختلف در توسعه و نگهداری شهر و همچنین ناکارآمدی سیاستهای مسئولین در پاسخ به نیازهای شهری و عدم کارشناسانه بودن تصمیمات در حوزه کیفیت بخشی و ساخت سه بعدی شهر دارد. این موضوع باعث ناپایداری توسعه، عدم علاقه شهروندان به محیط شهر و عدم تعصب و مشارکت سازنده با مسئولین در جهت پیشبرد اهداف راهبردی تصمیم سازان شده است. سیل مهاجران جویای کار و سرپناه که عازم کلانشهر تهران بودند در این حوزه و حول محور جاده تهران- ساوه بصورت خودرو و بی برنامه اسکان گزیده و جمعیت های شهری ده ها هزار نفری را تشکیل داده اند. این منطقه در رابطه با عوامل جغرافیایی (اقلیمی) شیب طبیعی زمین و سایر خصوصیات توسعه ای نیز تابع کلانشهر تهران بوده است.

مسائل و مشکلات کالبدی و ظاهری این شهر را می توان در سه بخش: مسائل مربوط به تصمیم گیران و سازندگان شهری، مسائل مربوط به شهروندان و مسائل مربوط به محیط و ساختار شهر دسته بندی نمود.

 

در بخش مربوط به مسئولین، فقدان نیروهای کارشناس و تخصصی در نهادهای مربوطه و در حوزه طراحی محیط و نظارت در اجرای قوانین و دستورالعملها مطرح می باشد. از سوی دیگر مسائل کیفی، زیباشناختی و زیست محیطی توسط متولیان کنترل کیفیت و زیبایی شهر، در قبال اخذ جریمه مادی نادیده گرفته شده اند. ناهماهنگی، عدم تعهد و شاید عدم کاردانی عده ای از مهندسان نظام مهندسی هم کیفیت ظاهری شهر را به سمت آشفتگی بیشتر هدایت می کند.

در بخش مربوط به شهروندان نیز توجه به منافع شخصی، عدم آگاهی از حقوق شهروندی و مشارکت ضعیف در طرحهای ساماندهی و ساخت شهر از قصور آنان می باشد.

 

در بخش سوم نیز محدودیتهای ساختاری موجود در شاکله شهر مانند منابع زیست محیطی ناچیز، فقدان مراکز طبیعیِ منبع گردشگری، عبور راه آهن محور غرب و جنوب از میان بافت، وجود جاده قدیم تهران- ساوه که ستون فقرات شهر است (الگوی توسعه خطی) و آبادیهای قدیمی منطقه حول آن شهر را تشکیل داده اند، تخریب و تضعیف هویت کالبدی و تاریخی میراث فرهنگی شهر، از مسائل ساختاری و طبیعی موجود اسلامشهر به نظر می رسند. تردد ترافیک عبوری شهر احمدآباد موستوفی، شهرستانهای رباط کریم و بهارستان از این شهر و گسیختگی کالبدی شهر توسط راه آهن و بزرگراه آیت ا... سعیدی نیز باید چاره اندیشی شود.

 

در یک اظهار نظر کلی می توان گفت که با یک نسخه کلی که آن هم مربوط به شهرهای بزرگ است نمی توان مشکلات شهرهای کوچک را درمان نمود. از سوی دیگر، توسعه بی برنامه و ساخت و سازهای بدون نظارت وکنترل مسئولین  و از همه مهمتر فقدان مدیران و تصمیم سازان آگاه به مسائل شهرسازی و زیبا شناختی، دست به دست هم داده و شهری را ایجاد نموده که اکثر کاربران آن چه از بُعد کالبدی و چه از ابعاد معنایی و عملکردی احساس هویت شهری ندارند و فرآیند هویتسازی که مقدمه حس تعلق و مشارکت شهروندی است متوقف شده و توسعه پایدار که منجر به حفظ ارزشهای انسانی و طبیعی است در این شهر به یک آرزوی عمومی و دست نیافتنی تبدیل شده است.

 

با توجه به معضلات بیان شده، به منظور ساماندهی هویت کالبدی این شهر می توان پنج گروه راهبرد شهرسازانه ارائه نمود:

1- راهبردهای ریخت شناسانه که توسعه شهر را در چهارچوب"ساختار اصلی شهر، نظم موجود در بافت پهنه ها و محلات، فضاهای مکث و حرکت، و نهایتاً تناسبات فضایی" را کنترل می کند.

2- راهبردهای زیباسازی که معطوف به ساماندهی گرافیک محیطی و تجهیزات شهری می باشد.

3- راهبردهای طراحانه انتظام و سازماندهی عناصر سیما و منظر که رویکرد هنرمندانه و کارشناسانه دارد.

4- راهبردهای زیست محیطی و اکولوژیک که بر اساس ویژگیهای بومی و منطقه ای وضع شده اند.

5- راهبردهای مدیریتی و اداری که بر رویکرد تخصصی و کنترل و نظارت بر اجرای صحیح طرحها و ضوابط تمرکز دارد.

اهم مراحل اجرای طرح ساماندهی را نیز می توان به ترتیب زیر مختصراً ارائه کرد:

1- طراحی و تصویب ضوابط و لایحه ساماندهی هویت کالبدی سیما و منظر شهری اسلامشهر(خط آسمان، ترکیب رنگی، مبلمان شهری هماهنگ، انتظام سطوح بازشو، نورپردازی،گرافیک محیطی ضابطه مند)

2- تشکیل ستاد و کمیسیون ساماندهی سیما و منظر شهری در شهرداری برای کنترل و نظارت بر ساخت و توسعه کالبدی شهر از افراد کارشناس در طراحی محیط و منظر

3- در نظر گرفتن شهر به عنوان یک واحد کلی و منسجم در طرحها و تصمیمات

4- حذف آلودگی ها و موانع بصری و زشتیهای سیمای جداره ها و منظر شهر از قبیل الحاقات نما، کفسازیها، مبلمان و تجهیزات شهری، تأسیسات خانگی و زیربنایی شهر

وجود عناصر الحاقی و اضافی در سیمای جداره ها، اسلامشهر( آشفتگی بصری)

5- احیای واحد زیباسازی به عنوان مرجع اصلیِ مسئول در ساماندهی سیما و منظر شهری تحت نظر معاونت شهرسازی و معماری (نظارت و اجرای گرافیک محیطی)

6- اصلاح طرح هندسی معابر و بولوار اصلی، رفع نقاط مشکل ساز و نازیبای معابر، انجام تمهیدات ترافیکی (تعامل مسئولان حوزه ترافیک با حوزه معماری و شهرسازی)

7- احیای خیابان اصلی شهر با ساختار بولوار شهری

8- فعال سازی و ایمن سازی فضاهای عمومی. (رفع فضاهای ناکارا و نازیبای شهر با حذف فضاهای رهاشده و غیر قابل دفاع شهری، و عملکرد بخشی به آنان)

9- اصلاح ساختار اصلی شهر به صورت قابل ادراک و با عناصر شاخص ساختاری ایرانی-اسلامی، ایجاد بناها و نشانه های معنایی شاخص و منحصر به فرد در این ساختار.

10- ایجاد مناطق تفریحی و گردشگری در نقاط حومه ای شهر و تمرکز زدایی از مراکز محلات شهر و بررسی الگوی روستاشهر برای استفاده در شهر اسلامشهر.

11- استخراج الگوهای قدیمی و سنتی سازمان کالبدی خیابانها و محلات، و استفاده از آنها در سازماندهی جدید و الگوهای توسعه. (تراکم، سطح اشغال، دانه بندی، ترکیب بافت، جهت گیری بناها و ...) و استفاده از نظرات کاربران در ساماندهی محیط.

در پایان باید اعلام کنیم که آغاز فرآیند کیفیت بخشی منظر عمومی شهر مسستلزم نقشه راهی است که با تدوین یک چشم انداز بلند مدت برای رسیدن به نقطه مطلوب عملی خواهد شد. با اجرای پیشنهاداتی که در بالا ذکر شد، شهر ما شهری زیبا، چشم نواز و قابل دفاع خواهد بود که این کیفیتها در رفتار شهروندی ساکنان هم تاثیر مثبتی خواهد داشت.

اما فراموش نکنیم که گام اول، حضور افراد متخصص در محافل تصمیم سازی و تصمیم گیری که نگاه کاسب کارانه و دلال مآب نداشته باشند. افرادی که تفاوت شهر با روستا، شهرک و زاغه را متوجه شوند و در مقابل تمدن و شهری شدن (اصطلاحاً شهریت) مقاومت نشان ندهند.