علت شکست احیا بافت فرسوده در کلان شهرها چیست؟

مهم ترین چالش های این روزهای کلان شهر ها احیای بافت فرسوده است. اتفاقی که سبب شده دولتیان و مدیران شهری با یکدیگر همصدا شوند تا این معضل را حل کنند اما به راستی چرا این مشکل همچنان روی زمین مانده است؟

به گزارش تیترشهر؛ یکی از چالش های این روزهای کلان شهر مشهد وجود بافت فرسوده ی اطراف حرم مطهر است که علاوه بر ایجاد مشکلات امنیتی برای ساکنین، خود به یکی از کانون های بحران در مشهد بدل شده است؛ از بحث امنیت و خیابان های باریک این بافت ها که بگذریم؛ این مراکز به به یکی از نقاط حساس در مواقع زلزله بدل شده است؛ از این رو مسئولین در همه مراحل با روش های مختلف در پی حل این معضل برآمدند؛ اما گویا این تلاش ها کافی نبوده و نیاز است مسئولین رویکرد خود را نسبت به بافت فرسوده تغییر دهند؛ بر این اساس خبرنگار تیتر شهر به سراغ زهرا نژاد بهرام،  عضو کمیسیون معماری و شهر سازی شورای شهر تهران رفت و علت های ناکامی در بهسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر جویا شد؛ وی علت اصلی ایجاد این بحران را نگاه کالبدی مدیران شهری گذشته به شهر دانسته و معتقد است شهر کوچه و خیابان نیست بلکه محل زندگی انسان هاست؛ از این رو باید مشکلات آن با همراهی شهروندان و ساکنین حل شود؛ نژاد بهرام با ارائه پیشنهاداتی به مدیریت شهری مشهد، خواستار حفظ فضاهای تاریخی در این بافت نیز شد. 

شکاف عمیقی میان طراحان و بهره وران؛ یکی از دلایل شکست طرح های بافت فرسوده

زهرا نژاد بهرام، عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران در ابتدای این مصاحبه گفت: موضوع بافت فرسوده، موضوع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، شهری است یعنی این امر را موضوعی کالبدی نمی دانم و نگاه متفاوتی دارم.

وی افزود:  بافت فرسوده حاصل عدم تعادل است؛ عدم تعادل میان کار و زندگی. هر وقت تعادل بین کار و زندگی افت پیدا می کند و به زوال افتاد،  شاهد زوال کیفیت بافت برای سکونت انسان هستیم.

عضو کمیسیون معماری و شهر سازی شورای شهر تهران تصریح کرد:  بافت فرسوده پیرامون اطراف حرم امام رضا (ع) در واقع به خاطر وجود مکان مقدس ایجاد شده است. از این رو همانطور که می دانید شهر یا در کنار آب ها، در کنار منابع مشخص طبیعی و یا در کنار منابع معنوی ایجاد می شود. توسعه شهر مشهد در حاشیه و پیرامون منبع معنوی حرم امام رضا (ع) بوده است. 

عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران اظهار کرد: مشهد به خاطر سابقه چندین هزار ساله، افت و خیز های متعددی در مسیر شکل گیری خود داشته است. این نوع بافت، با توجه به رونق شهرنشینی و رونق زندگی در هزاره سوم و اواخر قرن بیستم نمی توانست ادامه پیدا کند.

نژاد بهرام ادامه داد: شهرداری مشهد با توجه به این مسئله دنبال ایجاد طرح تفضیلی بافت پیرامون اطراف حرم بود که شرکت تاچ این کار را انجام می داد؛ این شرکت طرحش این بود که حرم را به عنوان نقطه کانونی نگاه کرده و سپس به شکل شعاعی چند خیابان را منشعب کند از این رو بافت های این خیابان را تبدیل به فضاهای تجاری، اقتصادی و مسکونی کند. 

مشاور اجتماعی سابق شرکت مادر تخصصی تاش گفت: ابتدا تصور می شد  به دلیل اینکه این طرح از بالا به پایین است مردم این طرح را می پذیرند و هیچ مشکلی ایجاد نمی شود و به فضاهای خاص و بناهای واجد شرایط که رسیدیم حفظ خواهد شد اما در عمل با دشواری های بسیاری رو به رو شدیم. 

غلبه کار بر زندگی عامل واگرایی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر

وی در پاسخ به چرایی عدم توفیق این گونه طرح ها بیان کرد: علت اصلی این است که نه مردم می دانستند طرح چیست و نه مسئولین. بحث اصلی من این است که شکاف عمیقی میان طراحان و بهره وران صورت می گرفت؛ یعنی ذینفعان در کنار یکدیگر قرار نگرفتند. به همین دلیل مردم نسبت به اجرایی شدن این طرح، مقاومت می کردند. در واقع پیوند و همگرایی میان مردم و مجریان وجودنداشت 

عضو شورای شهر تهران در ادامه افزود: ؛ در بافت فرسوده اطراف حرم مطهر نوعی واگرایی ایجاد شده که  این واگرایی ناشی از غلبه کار بر زندگی است.

عضو کمیسیون معماری و شهر سازی شورای شهر تهران در توضیح واگرایی و غلبه کار بر زندگی بیان کرد:  این جمله یعنی اینکه ما بیشتر رویکرد تجاری داشتیم. برای اینکه می خواستیم طرح ها را اجرا کنیم از این رو به ظرفیت های اقتصادی روی آوردیم.

نژاد بهرام ادامه داد: برج های بلند، پاساژ های تجاری، هتل های متفاوت و...  همه این عوامل دست به دست هم داد تا فضای کار را بر فضای زندگی ترجیح بدهیم؛ برای همین امروزه بافت اطراف و پیرامون حرم دچار چالش از دست دیگر شده است و هویت اصلی خودش به عنوان محله های زندگی از دست داده است. حتی امروزه شاهد هستیم در قطعه ای که کمترین دست خوردگی داشته و هنوز سکونت جریان داشت بافت زندگی دچار چالش جدی می شد. 

زوال زندگی در بافت فرسوده رخ داده است

وی افزود: خانه ها از منظر سازه ای دچار چالش جدی شدند. وقتی بافت به فرسودگی می رسد نه تنها زوال بنا و سازه داریم بلکه زوال زندگی داریم و میل به سکونت در مردم کاهش می یابد؛ از این رو تمایل به خروج میان ساکنین افزایش می یابد. افرادی هم که در حال حاضر ساکن هستند از ناچاری همچنان در محل مانده اند  و این ناچاری سبب می شود که ایمنی و امنیت انسان ها در شهر دچار چالش شود. به همین دلیل در خصوص بافت اطراف حرم نیازمند بازنگری هستیم. 

امنیت؛ مهم ترین دغدغه بافت فرسوده 

عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران با اشاره به دغدغه های مردمی برای گریز از سکونت در بافت فرسوده، عنوان کرد: به نظر می رسد مهم ترین دغدغه بافت فرسوده بحث امنیت باشد؛ کوچه ها در بافت فرسوده عمدتا باریک است؛ زیرا این مکان ها در طرح هایی قرار دارند که باید تغییر کاربری پیدا کرده و یا بهسازی شوند، شهرداری به مالکان اجازه ساخت و ساز نمی دهد و بدین ترتیب اقدامات رفاهی نیز ایجاد نمی شود.

نژاد بهرام خاطر نشان کرد:  وقتی قرار است جایی تغییر پیدا کند، طبیعی است که سرمایه گذاری کمتری صورت می گیرد همچنین مردم نمی توانند با طرح ها ارتباط برقرار کنند.

وی در خصوص دیگر مشکلات بافت فرسوده بیان کرد: عمدتا بافت های فرسوده تبدیل به خانه های زائری در مشهد شده است. زیرا زائرین به قصد زیارت آمده اند، حاضر هستند به خانه زائری ها، با کمترین امکانات رفاهی و کمترین قیمت ساکن شوند که این خود مشکلاتی ایجاد کرده است.

این عضو شورای شهر تهران افزود: عدم تعادل میان کار و زندگی، عدم وجود تعامل و همگنی میان ذینفعان در اجرای طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون اطراف حرم  رخ داده ولی مردم از جدی ترین ذینفعان هستند و کمترین تعامل را با مجریان ومسئولین دارند. 

نژاد بهرام ادامه داد: ضریب تعامل کمرنگ میان شهرداری ثامن و شهرداری مشهد در گذشته، وجود ذینفعان در حوزه حرم اعم از آستان قدس، شهرداری ثامن، شهرداری مشهد و دستگاه های اجرای سبب شده تا ظرفیت تعاملی مشترک ایجاد نشود و این دو مسئله از مواردی است که باید مورد بررسی قرار بگیرد.

عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران افزود:  در گذشته تعارض منافع بر تعامل و توافق منافع اولویت داشته و منافع مشترک میان گروه های مختلف کمرنگ بود از این رو متاسفانه همه ذینفع بودند به جز مردمی که درآنجا زندگی می کردند.

تعارض رفتاری مسئولین؛ چالشی جدی در بافت فرسوده

نژاد بهرام با تاکید بر عمده مشکلات موجود در بافت فرسوده ، اظهار کرد: بخشی از بافت بر اساس طرح تخریب شده از این رو بخشی دیگر به خصوص لایه های درونی بافت دچار چالش جدی شده بودند. لبه های خیابان پرطمطراق است و لایه های بعدی بافت های فرسوده در هم تنیده و در هم پیچیده اند؛ از این رو مردم در بلاتکلیفی به سر می بردند و نمی دانند چه کاری باید انجام بدهند

وی تصریح کرد:  احساس می کنم مسئله بافت پیرامونی اطراف حرم علاوه براینکه موضوع فرسودگی را دارد دچار تعارض رفتاری میان مسئولین هم شده است. البته معمولا در مورد بافتهای فرسوده این تعارض رفتاری در مسئولین مشاهده می شود اما در مورد بافت پیرامونی اطراف حرم به دلیل قطب کشندگی که اطراف حرم دارد بیشتر قابل مشاهده است. 

عضو شورای شهر تهران با اشاره به عدم پیوستگی بافت اطراف حرم با کلیت شهر مشهد، گفت: بافت فرسوده اطراف حرم با سایر مناطق فاصله بسیاری دارد و گویی تافته ای جدا بافته است؛ یعنی یک مجموعه به هم پیوسته مرتبط دارای هویت مشترک که چسبندگی و انسجام و تعامل مناسبی در حلقه ی فرای بافت پیرامون اطراف حرم می بینیم که در شهر مشهد وجود دارد اما داخل اطراف بافت پیرامون می شویم این چسبندگی از بین می رود.

عضو کمیسیون معماری و شهر سازی شورای شهر تهران ادامه داد: گویی بافت فرسوده اطراف حرم با سایر قسمت های شهر دوتیکه  است و رابطه تعاملی بین هم ندارند؛ از نظر شهرسازی این امر شکاف ایجاد خواهد کرد. شکافی که هر لحظه منجر به بروز مشکلات اقتصادی و فرهنگی اجتماعی جدی میان ساکنین آن حوزه و ساکنین فرای بافت اطراف حرم می شود. 

اولویت ترمیم بافت فرسوده قطعه هایی با کمترین دست خوردگی/ مردم باید احساس تعلق کنند 

وی در پاسخ به این سوال که راه حل موجود برای حل مشکلات موجود چیست، گفت: چنانچه بافت فرسوده قبلا دستکاری نشده بود و می خواستیم کاری برایش انجام بدهیم باید از داخل بافت شروع می کردیم و نوسازی صورت می گرفت اما در حال حاضر مانند کسی است که چندین دکتر رفته است تا زمانی که زخم هایش خوب شود و آماده عمل جراحی جدیدی شود زمان بسیار زیادی می برد . 

نژاد بهرام در ادامه افزود: اگر به جای مدیریت شهری مشهد باشم اولویت را به قطاعی در بافت فرسوده می دهم که کمترین دستخوردگی را دارد و به عنوان قطعه اصلی مورد توجه قرار می دهم و باید اجازه بدهند که با رویکردهای بهسازی محیطی، نوسازی و مشوق هایی که در اختیار مردم قرار می دهند، مردم خود نوسازی را انجام بدهند. 

عضو کمیسیون معماری و شهر سازی شورای شهر تهران بیان کرد:  مردم باید احساس تعلق کنند. در طرح های دیگر، تعلق از مردم گرفته می شود. فرد مجبور  است که زمینش را به سایرین بفروشد در صورتی که افراد حق زندگی دارند و حس فرد به عنوان ساکن را نمی توان با هیچ چیزی جایگزین کرد. 

این عضو شورای شهر تهران اظهار کرد: رابطه حسی فرد برای بهبود زندگی اهمیت بسیاری دارد؛ اما ما فقط می گوئیم پول زمین را دریافت کن و برو؛ شاید فرد بخواهد در آنجا زندگی کند.

ندیدن انسان در شهر از آسیب های جدی شهرسازی 

نژاد بهرام ادامه داد:  فرد تعلق همسایگی، احساسی و وابستگی به منطقه دارد که آن را در نظر نمی گیریم و شهر را مجموعه ای از کالبد می بینیم در حالی که اینگونه نیست. شهر بدون انسان شهر نیست؛ شهر بدون وجود تعلقات فکری و فرهنگی شهر نیست. شهر کوچه و خیابان نیست بلکه محل زندگی انسان هاست و در آن حرکت می کنند یعنی بیش از اینکه محلی برای عبور خیابان باشد محلی برای عبور افراد است زیرا فرد صاحب آن است؛ ماشین، پارک، کالبد در خدمت انسان است زیرا انسان صاحب شهر  می باشد. ندیدن انسان در شهر حتی در طرح های نوسازی از آسیب های جدی شهرسازی است.

این متخصص حوزه شهرسازی با اشاره به آثار منفی رویکرد کالبدی به شهرها خاطر نشان کرد: همه کسانی که طرح هایی ارائه کردند با رویکرد مثبت این کار را انجام داده اند و جریان های مختلفی در دو دهه گذشته مبنی بر رویکرد کالبدی وجود داشته است؛ از این رو مداخله مستقیم صورت می گرفته است. اگر گروههای جدید انسانی را وارد مجموعه ای که نوسازی می شود کنیم به دلیل اینکه تعلقی به مکان ندارند به مطلوب خود دست نخواهیم یافت؛ از این رو شاهد هستیم  برخی مهاجرانی هستند که تعلقی به شهر ندارند.

باید از مقررات بافت تاریخی تبعیت کرد

عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران در خصوص سرنوشت بافت های تاریخی که ضمیمه بافت فرسوده هستند گفت: بافت های تاریخی جدا از بافت های دیگر است و در بسیاری موارد همپوشانی با بافت فرسوده دارد؛  در محورهایی که بافت تاریخی چسبندگی با بافت فرسوده دارد باید از مقررات بافت تاریخی تبعیت شود؛ زیرا بافت های ارزشمندی هستند که برای هویت شهر و کشور ارزشمند است. 

نژاد بهرام ادامه داد: اشکال کار این است که در کشور ما ارزش اقتصادی به شی و کالا داده می شود و ارزش اقتصادی به وجود، فرهنگ و دانش داده نمی شود؛ چون بافت تاریخی با بافت فرسوده پیوستگی دارد و روز به روز با توجه به ضوابط بافت تاریخی که اجازه ساخت حداقلی ندارد و نمی تواند تبدیل به برج شود بلکه طی ضوابط مشخص باشد زوال پیدا می کند  و تخریب می شود.

وی گفت:  از این جهت توصیه می کنم همه مسئولین همه شهروندان به این نکته توجه کنند که اگر این فرهنگ در میان شهروندان رشد کند که بافت های تاریخی و سازه های دارای واجد ارزش آنقدر گران قیمت است و اگر بخواهیم از آن فضا استفاده کنیم جز ثروتمندترین افراد هستید. 

عضو شورای شهر تهران با اشاره به وجود خانه های ارزشمند در بافت فرسوده اظهار کرد: برای شخص من باعث افتخار هست که در خانه نیما و... زندگی کنم. این ارزش باید تبدیل به قیمت اقتصادی شود. در آن زمان آنهایی که مالک خانه های تاریخی هستند نه تنها آن را حفظ می کنند بلکه احساس میکنند صاحب ثروت هستند.  

نژاد بهرام ادامه داد: وقتی صاحب خانه تاریخی می بیند که همسایه اش می تواند ساختمانی ده طبقه بسازد اما وی نمی تواند به سود کافی برسد، خانه را به امان خدا رها می کند؛ این امر ایراد دارد.

لزوم ارزش گذاری اقتصادی برای بناهای تاریخی

عضو کمیسیون معماری و شهر سازی شورای شهر تهران با ارائه پیشنهادی عنوان کرد:  باید شورای شهر و شهرداری مشهد با همراهی آستان قدس رویکردی اتخاذ کند که مراکز تاریخی شناسایی شده را به افرادی که این مسائل را درک می کند با تسهیلات اجاره دهند و یا واگذار کنند.

این عضو شورای شهر تهران افزود: به وفور شاهد این امر هستیم که پیراهن فوتبالیست های معروف دنیا قیمت گذاری می شود ؛ اگر ما بتوانیم بورسی و حراجی برای خانه های تاریخی ایجاد کنیم تا مشخص می شود فلان بافت تاریخی ارزش اقتصادی بالیی دارد؛ آن زمان صاحب ملک دیگر تشویق نمی شود که آن را رها کند. باید با اهالی فرهنگ این چنین بورس هایی گذاشته شود و از ظرفیت های خود استفاده کنیم تا این سبک  به زندگی عمومی مردم سرایت پیدا کند.

نژاد بهرام در پایان با ارائه پیشنهادی به شورای شهر مشهد گفت: خیلی خوب است که شورای شهر مشهد از افراد بخواهد ایده پردازی کنند. در سنگاپور کیوسک های ایده را مشاهده کردم که یکسری کاغذ آویزان است و این ایده ها نیز جمع آوری می شود. شورای شهر مشهد با الزام به بافت های تاریخی در سه چهار میدان اصلی شهر، هتل ها و... می تواند این کار را اگر انجام دهد تا بسیاری از مشکلات شهری اعم از بافت فرسوده را به خوبی حل کند