لباس تمدن بر تن آسیب دیده شهر

محمدکریم پیرنیا پدر معماری سنتی ایران است. او با رها کردن دانشکده و کسب دانش از پیرمردهای زنده‌ای که به قول خودش هریک به اندازه دانشگاهی، علم و هندسه و هنر داشتند، به نامی ماندگار در هنر معماری ایران تبدیل شد. در این گزارش نقد هویت ایرانی اسلامی در معماری ایران به بهانه سالروز درگذشت ایشان آمده است.

 

به گزارش خبرنگار اتاق خبر 24: 

گرچه امروز مقوله منظر شهری جایگاه تعریف‌شده و روشنی در سطوح جهانی چه آکادمیک و چه حرفه‌ای دارد، ولی همچنان به عنوان یک مسئله بومی، محل مناقشه است. تأثیر و اهمیت بنا و ساخت‌وساز مسکن به خاطر این است که هرچند انسان در ابتدا خالق بناست، اما در ادامه این بناست که بر رفتار و فرهنگ وی و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند تأثیر می‌گذارد. به عبارت دیگر، تناسبات فضایی مختلف بر اساس سرشت انسانی منشأ تأثیراتی بر انسان‌ها و جوامع انسانی است؛ یعنی معماری هم فرهنگ‌ساز و هم زاده‌ی فرهنگ است.

رسالت معماری طراحی فضاست. طراحی فضا و مدیریت فضا نیز برای مدیریت رفتاری است که داخل آن فضا اتفاق می‌افتد؛ یعنی رفتارهای داخل یک فضا را می‌توان با نوع طراحی مدیریت کرد. از این رو، معماران در گذشته در خلق آثار هنری خود از منبع طبیعت، فرهنگ و مذهب الهام می‌گرفتند و از این سه رکن در طراحی و معماری ساختمان‌ها بسیار بهره می‌بردند. انگیزه‌ی اصلی معماران سنتی ایرانی بیان و انعکاس مفاهیم فرهنگی و باورهای دینی مردم از یک سو و تحت تأثیر قرار دادن رفتارهای مردم توسط این عناصر از سوی دیگر بوده است.

امروزه معماری ایرانی، به دلیل بروز برخی جنبه‌های از خود بیگانگی، مورد تهاجم فرهنگی غربی واقع شده و این موضوع سبب شده است معماری ایرانی‌ـ‌اسلامی در ساختمان‌های ایرانی بیش از پیش کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر شود. از آنجایی که معماری و سبک خانه نقش مهمی در شکل‌دهی روابط، خلق‌وخوی و فرهنگ اهل خانه دارد، کالبد بسیاری از فضاهای شهری و ساختمان‌ها یکی از زمینه‌های ظهور فرهنگ غربی و اروپایی را در ایران فراهم کرده است. آپارتمان هم یکی از مصادیق معماری غیرسنتی و غیرهمخوان با فرهنگ ایرانی است که قطعاً در طولانی‌مدت سبب ایجاد آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی برای خانواده و جامعه‌ی ایران خواهد گردید.

امروز اگر متولی نظارت بر شمایل ساخت و ساز شهری شهرداری است، حتما این مهم با نظارت و پشتوانه فکری و علمی اساتید صاحب نظری که نامشان در تاریخ معماری مانده است میسر شده است.

امروز مصادف است با سالمرگ استاد محمد کریم پیرنیا؛ پدر معماری سنتی ایران. یه همین مناسبت چند خطی را به تجلیل از این مقام شامخ و تعریف خدمات وی خواهیم پرداخت.

 

 محمد کریم پیرنیا؛ پدر معماری سنتی ایران

محمدکریم پیرنیا پدر معماری سنتی ایران است. او با رها کردن دانشکده و کسب دانش از پیرمردهای زنده‌ای که به قول خودش هریک به اندازه دانشگاهی، علم و هندسه و هنر داشتند، به نامی ماندگار در هنر معماری ایران تبدیل شد.

 

زندگینامه

استاد محمد‌کریم پیرنیا از استادان برجستة معماری سنتی ایران و پایه‌گذار نگرش نوین به فرهنگ و تاریخ معماری ایرانی ـ اسلامی در 1299 ش ، در یزد، در خانواده‌ای اهل علم به‌دنیا آمد. پدرش میرزا صادق خان نائینی، پزشک حاذق و شیمیدان نامی، و از خوشنویسان و هنرمندان چیره دست نائین بود که به یزد تبعید شده بود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان شهر به پایان برد. استاد در مورد دوره‌ی کودکی خود اینطور می‌گوید:” گرایش به معماری از دوران کودکی در من وجود داشت. از اوان کودکی در شهر یزد بودم. شهر یزد یک موزه معماری است و من در این موزه و در کنار این آثار بزرگ شده‌ام.” استاد پیرنیا در مورد اولین تجربه‌هایش در دنیای معماری می‌گوید: “‌در کنار نهرهایی که در باغات یزد جاری بود با کندن زمین، قناتی کوچک می‌ساختم و در کنار آن ساختمانی خشتی. خشت‌های ساختمان را با قوطی کبریت می‌ساختم و آنها را در آفتاب خشک می‌کردم. با دقت فراوان ساختمان‌ها را می‌ساختم و از شاخه‌های درخت برای تیرریزی آن استفاده می‌کردم. در و پنجره‌ی خانه‌ها را با مقوا به نحو بسیار زیبایی می‌ساختم. کل کار به شکل یک ماکت کوچک در می‌آمد.” ایشان در سال 1319 ش. ، به همراه اولین گروه دانشجویان وارد دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد و به تحصیل در رشته‌ی معماری پرداخت. روش آموزش دانشکده‌ی هنرهای زیبا در آن دوران اقتباسی بود از «بوزار» یا هنرهای زیبای فرانسه. به دلیل علاقه‌ی وافر پیرنیا به معماری سنتی- اسلامی و بی‌توجهی اساتید به آن، تحصیلات خود را نیمه تمام گذاشت و به منظور کسب دانش، به محضر استادانی چون ابوالقاسم صابری، معارفی و حسینعلی معروفی شتافت که به قول او، «هریک به اندازه‌ی دانشگاهی، علم و هندسه و هنر داشتند.».

استاد پیرنیا در پی ترک دانشگاه و با هدف احیای میراث معماری کهن و اصیل ایرانی، با سمت مسئول دفتر فنی وزارت فرهنگ، به کار طراحی و ساخت مدارس ارزان قیمت، اما محکم و زیبا در تهران و شهرستان‌ها پرداخت که تعدادی از آنها باقی مانده‌اند. طرح احداث این مدارس (333 مورد) که طی هجده سال (1332ـ1350ش ) تداوم یافت، از طرف یونسکو به‌عنوان نمونه‌ی مدارس ارزان قیمت برای کشورهای جهان سوم معرفی شد. وی در مورد طراحی و ساخت این مدارس می‌گوید :”‌هدف ما ساخت مدارسی ارزان‌قیمت و با کیفیت بالا بود. برای اینکار کمیسیونی از افراد خیر و کارآمد تشکیل شد و کار شروع شد. کار به طرز باورنکردنی‌ای پیش می‌رفت؛ حتی چندین مدرسه را 3 ماهه تحویل دادیم.

در استفاده از مصالح نهایت دقت را می‌کردیم. کلاس‌های درس را طوری در نظر می‌گرفتیم که تکه‌های آهن ضریبی از 12 متر، 6 متر، 4 متر یا 3 متر بشود. همه چیز را حساب شده و دقیق در نظر می‌گرفتیم؛ هیچ چیزی دورریز نمی‌شد … با توجه به مشکلات کنونی و وجود مضیقه، باید چنین کارهایی انجام داد. من فکر می‌‌کنم اگر کاری برای میهنم انجام داده‌ام همین کارها بوده است و کارهای دیگری که انجام داده‌ام را اصلاً به حساب نمی‌آورم.”

رعایت استاندارد مدرسه‌سازی (نور، صدا، گرمایش، ابعاد، دسترسی‌ها و … )، ترویج استفاده از مصالح بومی و استاندارد کردن آن و جلب همکاری افراد حقیقی و حقوقی از موارد دیگری بود که در ساخت این مدارس در نظر گرفته شد.

استاد پیرنیا پس از چند سال به «سازمان حفاظت آثار باستانی»که بعد از انقلاب به «سازمان میراث فرهنگی» تغییر نام داد منتقل شد و در آن‌جا به تعمیر و احیای ابنیه تاریخی زیادی همت گماشت که از آن جمله به موارد زیر می‌توان اشاره کرد: احیاء سر در باغ فین کاشان،  مرمت کتیبه‌ی سردر آستانه‌ی حضرت عبدالعظیم در شهرری، تعمیر مسجد جامع ورامین، احیا مسجد کبود تبریز، احیا باغ دولت آباد یزد، مرمت صندوق کاشی مزار حضرت معصومه در قم، مرمت بارگاه حضرت ابوالفضل در کربلا، مرمت کتیبه‌ی مسجدجامع بروجرد و کشف (یا به گفتة خود وی : معرفی ) مسجد فهرج.

استاد در مورد سابقه‌ی تدریس‌شان در مراکز دانشگاهی اینطور می‌گویند:” کار دانشگاه را از حدود سال‌های 1344- 1345 شروع کردم. ابتدا در دانشکده‌ی هنرهای زیبا مشغول به‌کار شدم. همچنین کلاس‌هایی برای محافظان آثار باستانی و ژاندارمری تشکیل می‌شد. دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید‌بهشتی، سازمان جهانگردی، دانشگاه فارابی تهران، پردیس اصفهان و دانشگاه علم و صنعت دیگر جاهایی بودند که در آنها تدریس داشته‌ام.”

استاد پیرنیا به عنوان برجسته‌ترین معمار، محقق و نظریه‌پرداز در زمینه‌ی معماری سنتی‌- اسلامی، صاحب نقطه‌نظرات و نظریه‌هایی در مورد این سبک از معماری می‌باشند که در نوشته‌ی بعدی به اجمال به بررسی آنها می‌پردازیم.

 

شاخصه های شخصیتی و علمی دکتر "محمدکریم پیرنیا"

استاد «محمد کریم پیرنیا» ابتدا در رشته ادبیات شروع به تحصیل کرد، اما پس از مدتی این رشته را رها کرد و مشغول به تحصیل در رشته معماری در «دانشکدة هنرهای زیبا» شد، در آن زمان در دانشکده هنرهای زیبا توجه چندانی به معماری ایرانی و اسلامی نمی‌شد و تنها به معماری غربی می‌پرداختند، در این فضا «محمد کریم پیرنیا» از دانشگاه بیرون آمد و به پژوهش و تحقیقات فردی خود در زمینه معماری سنتی ایرانی_اسلامی پرداخت و ویژگی‌ها و اصول معماری ایرانی را مورد شناسایی قرار داد.

استاد «پیرنیا» ویژگی‌های علمی و اخلاقی بسیار زیادی داشتند، ویژگی‌هایی که باید در رفتار و منش ایشان جست و‌جو کنیم و از آن‌ها بهر ببریم، یکی از ویژگی‌های ایشان پیدا کردن اصل و پافشاری بر روی آن است، استاد «پیرنیا» از فضای غربی دانشگاه بیرون آمد و علیه آن قیام کرد، و به ریشه‌ها و ارزش‌های خود پرداخت و با توجه به مولفه‌های معماری سنتی این سرزمین، ویژگی آن را بسط و ارائه داد. از ویژگی دیگر ایشان می‌توان به تعلق فرهنگی اشاره کرد، «پیرنیا» با آگاهی و توجه به عناصر فرهنگی این سرزمین، به طراحی شکل ایده‌آل زندگی برای انسان ایرانی پرداخت، یعنی همواره در جریان طراحی شکل زندگی برای انسان ایرانی، به آداب و رسوم معنوی آن توجه می‌کرد.

 

 

وضعیت معماری پایتخت ایران

با قدم زدن در کوچه‌ها و خیابان‌های تهران، این حس برای مخاطب تداعی می‌شود که در خیابان‌های یکی از شهرهای اروپایی قدم می‌زند، دیگر خبری از ایوان‌ها و طاق‌های معماری سنتی ایرانی و اسلامی نیست، پنجره‌های بزرگ، نماها و مجسمه‌های رومی هر روز معماری ایرانی و اسلامی را کمرنگ‌تر می کند.

سیمای شهری در وضعیت فعلی دارای دید مطلوبی نیست و معماری ناهمگون ساختمان‌ها و عملکرد نامناسب آن بر منظر شهری تاثیرات منفی گذاشته است.اولین گام در این امر آگاهی مردم از محیط است وبا توجه به مشکلات زندگی شهری که موجب غفلت بسیاری از مسائل پیرامون ما می‌شود، تشویق شهروندان و احساس مسوولیت آنان در توجه به محیط اطراف و رفع مشکلات موجود، از اهمیت بسیاری برخوردار است.

آگاه کردن شهروندان نسبت به مسائل محیطی باعث می‌شود تا آنها تحرک پیدا کرده، نماهای زیبا را شناسایی و معرفی کنند و از مسوولان خواستار رفع بسیاری از مشکلات شوند. مشکلی که در حال حاضر وجود دارد این است که مردم نسبت به ساخت‌و‌ساز بی توجه هستند و این وظیفه ما است که با راهکارهای مختلف آنها را تشویق به همکاری کنیم و از نظرات متخصصان معماری و صاحبنظران این موضوع در رفع مشکلات موجود به ویژه در نماهای شهر تهران استفاده کنیم.

 

 

دغدغه های رهبری در زمینه ظاهر شهر

در زمینه شهرسازی و ظاهرآن که مستقیما به سبک معماری مربوط می شود، مقام معظم رهبری بارها بر اهمیت نمادهای بصری و جلوه‌های ظاهری در شهرها تاکید کرده‌اند و به اهمیت شکل و چگونگی اجرای پروژه‌های عمرانی و پارامترهای معماری شهری متناسب با فرهنگ ایرانی- اسلامی پرداخته‌اند و شهروندان ایرانی را از مسائل پراهمیت شهری تلقی کرده‌اند. ایشان معتقد هستند شهر به عنوان لباس تمدن محسوب می‌شود و باید مملو از ظواهر و ارزش‌های تاریخی تمدن خود باشد.

 

به اعتقاد مقام معظم رهبری، ظاهر بناها و همنشینی عناصر فیزیکی شهر باید به عنوان زبان مردم ساکن در آن عمل کند؛ به گونه‌ای که ناظر بیرونی از مشاهده شهر اسلامی درک شفاف و مشخصی از ارزش‌های تمدن ایرانی- اسلامی ایرانی‌ها به دست آورد. همچنین شهرها باید نمونه اعلای هنر و فرهنگ ایرانی- اسلامی و سرشار از معنویت مومنانه نهفته در ارزش‌های دینی ایرانیان باشد به طوری که آرامش روحی و سهولت زندگی متناسب با معیارهای دینی و معنوی برای ساکنان آن فراهم شود.

 

از جمله پارامترهای مدنظر رهبر معظم انقلاب در زمینه محتوای برنامه‌ریزی شهر می‌توان به ترویج فرهنگ نظم و قانون، گسترش نمادهای دین و اخلاق، عدالت و فراگیری در خدمات شهری و نگاه عدالت‌گستر به محله‌های محروم، توجه به نیازهای جانبازان و مصدومان جسمی، توجه ویژه به زنان و جوانان و توجه به گرایش‌های عقلانی در مدیریت شهری اشاره کرد. درواقع ایشان تاکید دارند محتوای برنامه‌هایی که قرار است در شهر اسلامی اجرا شود باید متناسب با معیارهای اسلامی- ایرانی و پدیده‌های فرهنگی باشد.

 

خدمات شهرداری تهران برای اصلاح ظاهر شهر

محمدباقر قالیباف از آغازین روزهای شروع خدمتش در شهرداری با دغدغه بهینه سازی بافت های سنتی شهر و حفظ و ارتقاء آن ها پا به عرصه گذاشت.

سازمان زیباسازی شهرداری در مناطقی مانند بازار تهران، میدان بهارستان، میدان انقلاب، پیاده راه 17شهریور، خیابان جمالزاده و نقاط دیگری در شهر تهران با عنایت به اصل بازگشت به اصل، بهسازی بافت فرسوده سنتی که مالامال از فرهنگ است و دیدگاه های صحیح دیگر اقدام به ایجاد مرمرت، یکپارچه سازی و یا اعمال محدودیت های عبور و مرور نمود که امروز نمای شهر را در پر تردد ترین نقاط شهر چشم نواز کرده است.

انتظار می رود که این قسم اقدامات مبتنی بر فرهنگ و سبک زندگی توسط شهردار جدید نیز در دستور کار قرار بگیرد.