طراحی باغ ایرانی، یکی از راهکارهای ورود آب به فضا در معماری ایران بوده است. همان‌طور که از تعریف باغ برمی‌آید، آب یکی از چند عنصر اصلی تشکیل‌دهنده کلیت باغ ایرانی است. بنابراین توجه به چرخش و فرم نمایش آب در فضا کاملاً موردتوجه معمار باغ‌ساز بوده است.
باغ چهلستون به‌عنوان نمونه‌ای شاخص، باغی است که در دوره صفوی در دارالسلطنه اصفهان احداث شد. توجه به چگونگی تأمین آب این باغ و مدیریت آن، به‌عنوان بخشی از نظام پیچیده مدیریت آب دورة صفویان در پایتخت، حائز اهمیت است. چراکه به‌طورکلی، مدیریت زمانی و حجمی آب‌ها و همچنین ساختار حکمرانی آب در اصفهان دوره صفوی قابل‌توجه است.
پژوهشگران کشورمان، در پژوهشی به بررسی بخشی از این نظام، یعنی مدیریت آب در باغ‌های صفوی و به‌طور خاص باغ چهلستون پرداخته‌اند. این پژوهش در پی یافتن پاسخی برای این پرسش بوده است که مدیریت و طراحی چرخش آب در باغ چهلستون به چه صورت بوده است؟ درواقع با توجه به تخریب ساختار اصلی آبرسانی به مجموعه سلطنتی، در این پژوهش، چگونگی تأمین آب برای آبیاری این مجموعه عظیم و همچنین حضور زیبایی‌شناسانه آب در ساختار باغ مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
این پژوهش از نوع پژوهش‌های تاریخی بوده و هدف آن نیز، توسعه‌ای عنوان شده است. در این تحقیق، برای جمع‌آوری داده‌های موردنیاز، از بررسی میدانی به همراه مطالعات اسنادی (کتابخانه‌ای و اینترنتی) استفاده شده است.
در این جهت، ابتدا در یک بررسی مروری به مفهوم باغ ایرانی و نقش آب در آن پرداخته شد. سپس با بررسی میدانی باغ چهلستون، استفاده از اسناد و مدارک تاریخی، بهره‌گیری از گزارش کاوشهای باستان‌شناسی و استفاده از جدیدترین پژوهش‌های این حوزه مطالعاتی، معماری شکل‌گرفته پیرامون آب و ساختار آبرسانی به این باغ در دوره صفویه بررسی و بازسازی شد.
بر اساس نتایج این مطالعه، در باغ چهلستون به‌عنوان یکی از نمونه‌های شاخص باغ‌سازی ایرانی، از بازی آب‌های ایستا و جاری با دو هدف کاربردی و زیبایی‌شناختی بهره گرفته شده است. توجه به تنوع شکل‌های نمایش آب، در کنار بحث اهمیت کاربردی آن، نشان از توجه بالای صفویان به مباحث زیبایی‌شناسانه دارد.
دکتر محمد ابراهیم زارعی، دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینای همدان که با همکاری پژوهشگری دیگر به انجام این تحقیق پرداخته‌اند، می‌گویند: «آب‌های ایستا که آینه‌ای برای بازتاب رقص نور و سایه هستند در بخش‌های گوناگون این بنا آرام گرفته‌اند؛ ازجمله استخرهای بزرگ شرقی و غربی عمارت، دو حوض مرمرین ایوان جلوی عمارت و حوضهای کوچک جبهه‌های شمالی و جنوبی که نقطه سکونی برای آب در حال حرکت در کانال‌ها به شمار می‌روند. همچنین دو حوض جبهه جنوبی که یکی صفوی و دیگری مربوط به دوره قاجار است، و در موقعیتی دورتر از عمارت و در مسیر شاخه آب ورودی به باغ از جبهه جنوبی قرار دارند».
این محققین می‌افزایند: «آب‌های جاری در دو رشته کانال با عرض و عمق متفاوت در اطراف عمارت به چرخش درمی‌آیند. شیوه‌ای که برای ورود آب از استخر بزرگ غربی به کانال‌ها طراحی‌شده بسیار جالب‌توجه است: به‌ویژه با در نظر گرفتن تعبیه شترگلوهایی که حجم و دبی آب ورودی را تعیین می‌کنند».
طبق نتایج بررسی‌های محققین فوق، از دیگرگونه‌های بازی با آب در این باغ، تعبیه آبنماهایی با فواصل منظم در وسط کانال‌ها است که با بهره از قوانین فیزیکی حرکت و فشار آب، معمار را در دستیابی به اهداف زیبایی‌شناسانه اشیاری نموده‌اند.
زارعی و همکارش می‌گویند: «تأمین آب باغ از سه منبع مختلف نیز دقت بالای ساختار مدیریت آب را در این دوره نشان می‌دهد، که برگرفته از طومار تقسیم آب شیخ بهایی است. منبع اول نهر «فدن» یا «فدین» است که از ضلع شمال غربی باغ وارد شده، در امتداد شمال باغ ادامه می‌یابد و از ضلع شمال شرقی خارج می‌شود. منبع دوم «جوی‌شاه» یا «جوب‌شاه» که مختص مجموعه سلطنتی است و بر اساس طومار، باغ چهلستون 8 سهم از 224 سهم آن را دارد. منبع سوم نیز 
آبی است که از طریق تنبوشه‌هایی از کوه صفه و هزارجریب به این منطقه واردشده و از ضلع جنوبی وارد باغ چهلستون می‌شده است. وجود این منابع مختلف آبی (به‌ویژه دو منبع فدن و جوی‌شاه) نقش اصلی را در چگونگی طراحی ساختار باغ ایفا کرده است».
به گفته محققین فوق: «در برخی موارد در باغ‌های ایرانی، آب‌تزیینی یا آب‌نمادین و آب کاربردی مسیرهای متفاوتی داشته‌اند. این وضعیت در باغ پاسارگاد به بهترین شکل طراحی‌شده، اما در باغ‌های ایرانی دوره اسلامی کمتر مشاهده می‌شود. در باغ چهلستون منبع آب مورد بهره برای آبیاری باغ از منبع آب عمارت، که آب تزیینی باغ را نیز تأمین می‌کند، متفاوت است؛ این نیز میراثی از باغ‌سازی پیش از اسلام ایران به‌شمار می‌رود. این امر به معنای هدررفت آب برای دستیابی به زیبایی بصری نیست، زیرا خروجی آب این بخش وارد باغ و کرت‌ها می‌شد؛ بر این اساس اصل پرهیز از بیهودگی، که از اصول مهم معماری سنتی ایرانی بوده رعایت شده است».
گفتنی است یافته‌های مقاله علمی پژوهشی برگرفته از این مطالعه که به درک گوناگونی فرم‌های نمایش و توجه صفویان به مباحث زیبایی‌شناسانه، درکنار اهمیت کاربردی آب و صرفه‌جویی در مصرف آب اشاره دارد، در فصلنامه «مطالعات شهر ایرانی اسلامی» از نشریات متعلق به جهاد دانشگاهی و منتشره توسط پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری به چاپ رسیده است.
گزارش: دکتر محمدرضا دلفیه
منبع: زارعی، م.ا. و سلطانمرادی، ز. 1396. آب در باغ ایرانی؛ بررسی معماری آب و ساختار آبرسانی در باغ چهلستون اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(30): 56-43.
