معیارهای مسکن اسلامی

(معماری و شهرسازی اسلامی 8-)

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، مسکن مطلوب از نظر اسلام دارای ویژگی‌ها و الگوهایی است که باید براساس آموزه‌های تعالی بخش اسلام تنظیم شود. این ویژگی‌ها از نقطه نظرهای متعددی قابل بحث و بررسی است؛ مثلا امنیت آن باید به گونه‌ای باشد که درجات مختلف امنیت و آرامش را برای ساکنان و همسایگان فراهم آورد. از این جهت، رابطه اجزای درونی مسکن و همین طور ارتباط آن با فضاهای خارجی الزاماً باید واجد قلمروهای مشخص و تعریف شده باشد و همچنین حریم و فضاهای ارتباط دهنده این قلمروها معلوم باشند. برای نمونه، تعریف قلمروهایی چون قلمرو زندگی والدین، قلمرو فعالیت فرزندان، قلمروهای عمومی، قلمروپذیرایی از مهمانان، قلمروهای زندگی پسران و دختران خانواده و قلمروهایی از این قبیل، زمینه‌ی اساسی برای زندگی مطلوب است که در صورت اختلاط آن‌ها با یک‌دیگر و یا با فضاهای عمومی به گونه‌ای که امروزه در روند آپارتمان سازی قابل مشاهده است، از میزان مطلوبیت مسکن کاسته خواهند شد.

تمایز قلمرو‌ها، یکی از راه‌کارهای معمارانه‌ مصون داشتن خانه از مشکلاتی چون اشراف بصری، نفوذ سر و صدا، نفوذ آلودگی‌های بویایی، نفوذ آلودگی‌های آب و هوایی و امکان تجاوز بیگانگان به جهت تقلیل امنیت می‌باشد: این موارد از مباحث قابل توجه در طراحی و تعریف حریم‌های متنوع برای مسکن مطلوب هستند و باید مطلوبیت‌های معمارانه و مهندسی آن‌ها به طور کامل و دقیق مورد بررسی و توجه قرار گیرد تا نقطه مطلوب معماری اسلامی در زمینه عملکردهای شهری از جمله منزل روشن شود و در طراحی‌های شهری و پلان خانه خارج از آن‌ها عمل نشود.

براین اساس، بخش مهمی از عناصر دخیل در راه‌کارهای اسلامی برای خانه‌سازی در این مجموعه به ترتیب زیر تنظیم شده است.

۱. ساختن منازل در وسعت بالا

در روایتی از پیامبر اکرم (ص) آمده است که از خوشبختی‌های انسان خانه وسیع است.[1] ظاهر برخی از روایات نیز بر مطلوب بودن خانه وسیع دلالت می‌کنند به عنوان مثال کسی در حضور پیامبر(ص) شکایت کرد که خانه‌های همسایگان از هر طرف خانه او را در تنگنا قرار داده و نمی‌تواند منزلش را توسعه ببخشد و پیامبر (ص) به او فرمود( در اینجا دوگونه روایت است یکی این که) با صدای بلند از خداوند درخواست کن تا برایت وسعت عطا نماید؛[2] (روایت دوم این که) هر قدر که می‌توانی خانه‌ات را بلند نما و بالا ببر.[3] دلالت روایت این است که فراخ و بزرگ ساختن خانه در نظر شارع مقدس مطلوب است و باید در دعا و عمل مورد توجه قرار گیرد.

برای تأیید تاریخی این شاخص مصادیق بسیاری از نمونه‌های خانه‌های شهر اسلامی و ایرانی می‌توان ذکر کرد، مثل خانه خود پیامبر (ص) که حدود هزار و پانصد متر مربع مساحت داشت[4] و نظیر خانه عباسیان در کاشان و خانه‎‌های قدیمی تبریز.

۲. امکان تحقق تفریح و شادابی با فراخ بودن منزل

در روایت آمده است که العیشُ السعه فِی المنزلِ،[5] یعنی بستر تحقق شادی، وسعت منزل است. در برخی از روایات نیز، بستر برترین لذت‌ها که یک مسلمان به دنبال آن است خانه فراخ معرفی شده است. [6]این روایات به نحو صریح فراخ بودن منزل را جزء برترین مصادیق شادابی و لذایذ مشروع ذکر می‌کنند.

۳. ایجاد حیاط (میان‌سرای) وسیع

در روایتی از امام علی (ع) وارد شده است که داشتن صحن و سرای وسیع در منازل نشانه شرافت و جایگاه ارزشی برتر هر خانه است.[7] یعنی یکی از امور مطلوب از نظر اسلام برای ارزش‌گذاری خانه‌های مسلمانان این است که اولا حیاط داشته باشد و ثانیا حیاط آن وسیع باشد. بنابراین یکی از مطلوبیت‌های مسکن اسلامی، ایجاد حیاط بزرگ است.

۴. ایجاد سعادت دنیایی در منازل

رسیدن به سعادت از نظر اسلام یک اصل مهم است و باید در ساخت و ساز شهری و بناهای مربوط به زندگی انسان مورد توجه قرار گیرد. یکی از ابعاد و بسترهای تحقق سعادت مطلوب اسلامی مسکن بزرگ و واسع است. البته این‌که منزل فراخ به عنوان عاملی برای سعادت به شمار می‌رود، فقط به عنوان بستری برای فراهم شدن زمینه پیدایش عوامل آن، یا عین  سعادت دنیوی و مهم‌ترین بعد تجلی سعادت مسلمانان در این دنیا است، مسأله‌ای است که به راحتی نمی‌توان درباره آن سخن قطعی گفت و باید از جهات مختلفی مورد بررسی قرار گیرد.

۵. پوشاندن بدی‌ها و حریم خصوصی از مردم

روایتی از امام صادق (ع) در صدد بیان این امر مهم است که خانه باید مانع از دیده شدن حالات خصوصی انسان باشد؛[8]زیرا انسان‌ در خلوت خود رفتارها و حالاتی دارد (مانند برهنه بودن در برخی مواقع) که آن‌ها را در عرصه جامعه بروز نمی‌دهد و باید از دید مردم پوشیده بماند. بنابراین یکی از عوامل تحقق این دو امر( پوشاندن ناموس و حالات ناپسند مربوط به حیا و عفت ( از فضائل اخلاقی) تدارک دیدن منزل وسیع است که در روایت به عنوان راحتی مومن مطرح شده است. این امر از این جهت است که ایجاد عملکردهای ابعاد شاخصی پوشیدگی و مطابقت با عفت مانند قرارگیری مستراح در مخفی‌ترین نقطه بنا و دور از دید بودن اتاق‌های خواب و آشپزخانه فقط با فراخ بودن مسکن قابل طراحی است و در ابعاد کوچک‌تر، با برخی از عملکردها فقط می‌توان از تبعات نا مطلوب آن‌ها کاست.

۶. طراحی خانه با اقتضائات آرامش

با توجه به آیه «وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَنًا»[9] ایجاد آرامش و لوازم آن در خانه مطلوبتی است که می‌توان بر آن تاکید کرد. به‌ویژه این‌که خانه‌ی مسلمانان محل آسایش و آرامش همه بُعدی برای ساکنان آن است و این عنصر ضروری باید در همه عملکردها و اجزای بنایی آن  ظاهر گردد. بنابراین باید در طراحی و ساختن منازل، به بُعد و اقتضائات ایجاد آرامش توجه نمود تا حاصل این عملکرد، خانه‌ی مطلوب اسلامی باشد.

 تأکید بر آرامش به این دلیل است که بسیاری  از مولفه‌های مسکن مطلوب اسلامی تحت الشعاع این امر عملیاتی قرر می‌گیرند. مانند این‌که اگر اقتضائات آرامش و عملکردهای معمارانه‌ی آن در خانه محقق و ایجاد نگردد، نمی‌توان از ادای وظایف شرعی، حقوق همسایگان حقوق اهل و عیال و ابعاد دیگر زندگی یا زیست مومنانه به راحتی سخن گفت./۸۸۲/ت۳۰۳/س

 

---

[1]. عن النبی (ص): یا علی العَیشُ فی ثلاثة؛ دارقوراءَ و جاریة حسنا و فَرس قباء ( بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الآئمه الاطهار، ج 74، ص 45)؛ یعنی « پیامبر اکرم (ص) به علی (ع) فرمود: ای علی لذت زندگی در سه چیز است: خانه گشاد، کنیز زیبا و اسب چابک»

[2]. (الکافی، ج 6، ص 526  وسائل الشیعه، ج 5، ص 300)

[3]. المحاسن، ج 2، ص 610)

[4].الاستبصار فی عجائب الامصار، ص 37

[5]. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الآئمه الاطهار، ج 73، ص 152

[6]. همان، ص 153

[7]. المحاسن، ج 2، ص 611

[8]. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الآئمه الاطهار، ج 73، ص 148

[9]. و خداوند خانه‌هایتان را برای شما مایه آرامش قرار داد (نحل، 80)