نازی آباد؛ خاستگاه چهره های سیاسی، ورزشی و هنری

مجله مهرگان نو: محله نازی آباد؛ محله شناخته شده ای است؛ هم خاستگاه چهره های سرشناس سیاسی همچون سعید حجاریان و عباس عبدی است و هم خاستگاه چهره های ورزشی و هنری مانند اکبر عبدی، حمید استیلی، و امیر قلعه نویی و هم چهره های هیاتی هم چون حاج منصور ارضی، سعید حدادیان و برادران طاهری.

جوانان این محله نقش ویژه ای هم در دوران انقلاب اسلامی و مبارزه با حکومت پهلوی داشتند وهم پس از پیروزی انقلاب در جایگاه های مختلف سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اجتماعی برای استواری و پایداری پایه های نظام تلاش کردند.

این محله در جنوب تهران [ناحیه 2 منطقه 16 شهرداری] قرار دارد که از شمال با جوادیه، از غرب با خانی آباد، از شرق با خزانه و علی آباد شمالی و از جنوب با یاخچی آباد و شهر ری همسایه است و بزرگراه بعثت، بزرگراه تندگویان، خیابان شهید خالقی پور و خیابان شهید رجایی آن را در بر گرفته اند. علی اصغر صباغ پور، جامعه شناس و استاد دانشگاه که بزرگ شده نازی آباد است و پیشینه فعالیت سیاسی در دوران پیش از انقلاب دارد، می گوید: «نازی آباد شمالی ترین محله در جنوبی ترین منطقه شهر تهران است که سطح زندگی مردم آن، میان طبقه متوسط و طبقه فقیر جامعه بود.»

 

 

 

ساخت محله نازی آباد، در سال 1320 به دستور محمد مصدق، نخست وزیر وقت پایه گذاری شد. زمین های نازی آباد به بانک ساختمانی که تازه کار بود، سپرده شد تا با هدف جلوگیری از سوءاستفاده زمین بازان، به قیمت ارزان به مردم نیازمند واگذار شود. زمین ها به قطعات 200 تا 600 متری تقسیم شد و به قیمت متری 30 ریال (متری 10 ریال پیش قسط و مانده آن در اقساط دو تا سه ساله) به درخواست کنندگان واگذار شد.

کودتای 28 مرداد، به کار دولت ملی مصدق پایان داد و عمر دولت او به ساخت این محله نرسید. کلنگ ساخت نازی آباد در سال 1335 زمین زده شد: «نازی آباد براساس اسلوب مهندسی و شهرسازی شکل گرفت و همه چیز در آن دیده شد. مهندس علی اکبر معین فر، طراح و سازنده آن بود [عضو نهضت آزادی ایران؛ نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران و پایه گذار انجمن اسلامی مهندسین]. او به خاطر اهمیت موضوع، قائم مقام شهردار تهران در منطقه نازی آباد بود که اختیاراتی بیشتر از شهردار یک منطقه داشت.»

محله نازی آباد در چهار خیابان اصلی با بیش از 30 میدان در خیابان ها و کوچه های فرعی طراحی شد؛ خیابان های اصلی در موازات هم قرار دارند که خیابان ها و کوچه های عریض این خیابان ها را به هم پیوند می دهند.

 

 

این خیابان ها و کوچه ها در میان خود میدانی بیضی شکل دارند که ویژگی شهری و ارتباطی خاصی برای اهالی کوچه و خیابان و افزایش تعامل تنگاتنگ آن ها با هم فراهم می کند: «از خیابان الف، یک ورودی به طول 15 تا 20 متر دارند و بعد یک میدان بزرگی با فضای سبز در وسط کوچه است و از آن طرف هم دوباره با دهانه ای 15 تا 20 متری به خیابان ب می رسد و این میدان چهار گوشواره به عمق 15 در چهار گوشه اش دارد و دور تا دور این میدان و داخل این گوشواره ها خانه ساخته شده است.

 

 

 

 

درواقع هر کدام از این کوچه ها مانند قلعه ای بودند که اهل کوچه پیوند نزدیک و تنگاتنگی با هم داشتند و همدیگر را به خوبی می شناختند و پشتیبانی می کردند. نیاز خانوارها به خوار و بار، نان و گوشت هم در همین میدان ها تامین می شد.»

 
زمین های نازی آباد هنگام ساخت در قواره های 100، 120 و 200 متر واگذار می شدند، اما بخش کمتری از خانه ها را در قواره های بالای 100 متر ساختند. بسیاری از خریداران زمین ها، توانایی مالی برای ساخت نداشتند، پس زمین شان را به سه قواره کوچک 30 تا 50 متری تقسیم می کردند؛ دو قواره را می فروختند و با پول آن یک قواره مانده را برای خودشان می ساختند.

 

چنین شد که خیابان ها و کوچه کمتری متراژ واقعی طراحی شده را در خود دیدند: «بیشتر خانه های کوچک در دو طبقه ساخته شده بود که طبقه دوم از حیاط پله می خورد و معمولا آن را اجاره می دادند. خانه ها آب انبار داشتند و آب از شیرهای فشاری سر خیابان ها تامین می شد. دستشویی در گوشه حیاط بود و آشپزخانه هم در زیر پله. خانه ها حمام نداشتند. این خانه های کوچک تنها در کوچه ها نبودند، حتی بیشتر خانه های خیابان های اصلی هم کوچک شدند.»

در ساختار طراحی شده نازی آباد، بافت های شهری دیگری با کاربری های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هم چون بازار، مسجد، پارک، ورزشگاه، سینما، کتابخانه و مرکز فرهنگی پیش بینی می شود تا پاسخگوی بسیاری از نیازهای مردم در خود محله باشد: «در طراحی نازی آباد دو مسجد عمده دیده شد. مسجد سیدالشهداء در انتهای خیابان مدائن و مسجد امام حسن مجتبی (ع) در میدان پارس نازی آباد [میدان شهید اکبر مشهدی].

 

 

 

 

در قسمت میانی نازی آباد که بعدا به بازار دوم نازی آباد مشهور شد، خرابه ای بود که قمی ها آن جا جمع می شدند و در ایام محرم تکیه راه می انداختند. بعدها از آقای معین فر مجوز ساخت را گرفتند و مسجدالرسول (ص) را ساختند. چون گفته بودند در مسجد باید هیات امنا و یک روحانی هم عضو باشد، آقای محمدباقر دشتیانه را که در میدان باباطاهر ساکن و مستاجر بود، عضو هیات کردند. به تدریج آقای دشتیانه که جاپایش محکم شد، قمی ها را از هیات امنا اخراج کرد و قمی ها در کنار این مسجد زمینی را خریدند و حسینیه حجت را مجلل تر و بزرگ تر از مسجدالرسول (ص) درست کردند که بسیار فعال تر از آن مسجد بود.»

چهار بازارچه در نازی آباد ساخته می شود؛ بازار اول در منتهی الیه خیابان مدائن، بازار دوم در وسط نازی آباد، بازار سوم در خیابان نیاکان [شهید برادران احدی] و بازار چهارم در خیابان شهید رجایی .  جلوی بازارها دو پیاده رو ساخته بودند؛ یکی روباز برای گذر کسانی که می خواستند خرید کنند. پیاده روهای سرپوشیده بازار سوم و چهارم با سردری های هلالی شکل، این بازارها به نوعی بازار بزرگ تهران را یادآوری می کند. [البته پس از انقلاب پیاده ها سرپوشیده به مغازه ها افزوده شدند و از میان رفتند.]

 
دو سینما هم در نازی آباد ساخته می شود؛ سینمای شهلا در بازار دوم و سینما شرق در خیابان 13 آبان [اولی در بهمن 57 به آتش کشیده شده و دومی هم پس از انقلاب تعطیل شد.] سینمای روبازی هم که پرده نمایش آن سنگ سفید بسیار بزرگ بود، در پارک نازی آباد ساخته بودند که شب ها با آپارات برای مردم فیلم پخش می کردند؛ سالن اجتماعات هم نزدیک همین سینمای روباز درست شده بود که کتابخانه نسبتا بزرگی داشت. کانون پرورش فکری و یک مجموعه فرهنگی بزرگ هم در هزار دستگاه نازی آباد  فعال بود. [هزار دستگاه را هاشم صباغیان عضو نهضت آزادی و نخستین وزیر کشور جمهوری اسلام ایران برای اسکان سیل زدگان نهر فیروزآباد ساخت که البته بیشتر کارمندان دولت در آن جا گرفتند.] کانون، کتابخانه، سالن نمایش و تئاتر داشت.

باشگاه ورزشی تاج (استقلال امروز)، مجموعه ورزشی هزاردستگاه (شهید مرغوب کار)، استخر پارک 25 شهریور (17 شهریور امروز) و چند استخر دیگر نیز پاسخگوی نیاز ورزشی و تفریحی نوجوانان و جوانان نازی آباد بودند: «نازی آباد بوی فرهنگ می داد و نوجوانان و جوانان می توانستند با پیاده روی کوتاهی به یک مرکز فرهنگی یا ورزشی برسند و از امکانات آن استفاده کنند.

 

 

 

 

در کنار این ها جوانان مذهبی نازی آباد هم فعال بودند و چند کتابخانه در مساجد نازی آباد فعال بود. جدای از این که در بسیاری از خانه ها و میدان های نازی آباد در ماه های محرم تکیه برپا می شد و مراسم مذهبی برگزار بود، حسینیه هایی در نازی آباد بود که فعالیت های فرهنگی می کردند. سجادیه یکی از آن ها بود که علاوه بر کار فرهنگی و مذهبی، برنامه های سخنرانی هم برگزار می کرد و جوانان فعال، مقالات و کتاب های افرادی چون شهید مطهری و دکتر شریعتی را برای مردم نازی آبد می خواندند.»

 

ساکنان نازی آباد بیشتر آذری های تبریز، سراب، اردبیل و برخی هم زنجانی بودند. قمی ها، ساوه ای ها، خلجستانی ها، فراهانی ها، گروه کوچکی از کاشانی ها و شارلی ها [شارل؛ روستای بزرگی در منطقه بویین زهرا] از دیگر ساکنان این محله بودند که هرکدام از این ها هیات های مذهبی خودشان را داشتند.

 

نازی آباد پیوندگاه فرهنگ شفاهی و فرهنگ نوشتاری بود و گروه های مرجع که بیشتر جوانان و دانشجویان مذهبی و انقلابی بودند، نقش مهمی در پیوند این دو عنصر در کوچه و خیابان این محله داشتند: «کوچکی خانه ها، مردم را به کوچه و خیابان می کشاند؛ مردها با مردها هم کلام می شدند و زن ها بسیاری از کارهای شان را با هم انجام می دادند و نوجوانان و جوانان هم وقت خود را در پارک ها، ورزشگاه ها و کتابخانه ها می گذراندند. پیوند عاطفی عمیق از یک سو و بافت های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مانند مسجد، حسینیه، کتابخانه و بازار موجب شده بود مردم از حال و اوضاع کشور باخبر باشند و اخبار سخنرانی ها و اعلامیه ها در کم ترین زمان به گوش مردم برسد.»

 

 

 

پس از کودتا 28 مرداد، احزاب و نهادهای مدنی سرکوب شده بودند و همیشه در چنین وضعیتی، اشخاص محور فعالیت های سیاسی و اجتماعی می شوند و روند مبارزه را شکل می دهند؛ کسانی چون امام خمینی (ره)، آیت الله طالقانی، مهندس بازرگان، شهید مطهری، دکتر شریعتی، شهید بهشتی و...: «افرادی چون برادران حجاریان، عباس عبدی، مسعود مهرفر، احمد صباغ پور (برادر بزرگ ترم)، آقای صنیع خانی و دیگران که در دانشگاه ها تهران، پلی تکنیک (امیرکبیر) و دانشگاه ملی درس خوانده بودند یا دوران دانشجویی شان را می گذراندند، گروه های مرجع مردن نازی آباد را شکل می دادند.

ان افراد با محافل سیاسی- مذهبی بزرگ ارتباط داشتند و به جاهایی چون کانون توحید، مسجد هدایت، مسجد قبال، مسجد الجواد و حسینیه ارشاد رفت و آمد می کردند و مطالب را در حسینیه ها و کتابخانه ها به مردم و جوانان مر رساندند. برنامه های کتاب خوانی راه می انداختند؛ کتابخانه مسجدالرسول بیش از هزار عضو فعال داشت.

من و برادرم یک کتابفروشی راه انداخته بودیم و من با کمک چند نوجوان فعال، کتابخانه های سیاره راه انداخته بودم که کتاب ها را امانی به مردم محله می رساندند. به هزینه خودشان، اردوهای آموزشی برای نوجوانان برگزار می کردند. در کنار این کارها، به مشکلات مردم هم رسیدگی می کردند؛ برای دانش آموزان کلاس تقویتی برگزار می شد و کمبودهای خوار و بار و دیگر نیازهای مردم را تامین می کردند؛ برای همین، مورد اعتماد و رجوع مردم بودند.

 

بافت شهری و اجتماعی این محله و حضور چنین افرادی موجب شد گرایش های سیاسی دیگر در نازی آباد جایگاه و پایگاهی پیدا نکنند و نتوانند فعالیت کنند. نتیجه این شد که بسیاری از نیروهای انقلاب که پس از انقلاب به کشور خدمت کردند، از بچه های نازی آباد باشند تا جایی که یکی از مسئولان گفته بود هر جا می رویم، بچه های نازی آباد هم هستند، مگر چقدر جمعیت دارد؟!»