نگاهی به معماری مساجد و ابنیه در عصر پیامبر(ص)

گروه فرهنگی: عباسعلی تفضلی، استاد پیشکسوت تاریخ و تمدن اسلامی با اشاره به سیر تحول معماری مساجد در ایران به توضیح مؤلفه‌های هر دوره پرداخت و درباره روند شکل‌گیری منبر، مناره و ... توضیح داد.

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، عباس‌علی تفضلی، استاد پیشکسوت تاریخ و تمدن اسلامی است که پایه‌های ابتدایی دانشیاری را در دانشگاه تهران گذرانده است؛ پس از بازنشستگی به مشهد می‌آید و با وجود عدم تمایل به تدریس، به درخواست دانشگاه آزاد مشهد در دانشکده الهیات و معارف اسلامی این دانشگاه مشغول به تدریس می‌شود.

تفضلی به مدت ۱۰ سال به‌ عنوان عضو هیئت‌ علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد مشغول خدمت به جامعه علمی می‌شود و در این مدت رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی و تاریخ تمدن را راه‌اندازی می‌کند.

تفضلی سپس مسئولیت ریاست دانشکده الهیات را می‌پذیرد، اما به دلیل علاقه وافر به پژوهش از این سمت استعفا می‌دهد. مجددا از وی درخواست می‌شود که مدیریت گروه تاریخ و تمدن اسلامی را بپذیرد. وی پس از مدتی موفق می‌شود مقطع کارشناسی ارشد و دکتری این رشته را نیز راه‌اندازی کند. حدود ۵۰۰ دانشجوی فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد و دکتری از ابتدای تدریس تاکنون افتخار شاگردی ایشان را داشته‌اند.

وی تا پایه ۲۶ دانشیاری را طی کرده و سابقه معاونت آیت‌الله شهید محمد مفتح در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و تدریس در دانشگاه‌های مختلف را در کارنامه خود دارد.
این استاد پیشکسوت علاوه بر چندین مقاله در رابطه با موضوع معماری اسلامی، که در نشریات معتبر دانشگاهی به چاپ رسیده است، کتاب‌های «تاریخ هنر و معماری اسلامی تا دوره مغول»، «تاریخ هنر و معماری اسلامی از دوران مغول تا پایان قاجار» و ترجمه کتاب «فنون‌الشرق‌الاوسط» نوشته «نعمت اسماعیل علام» با عنوان «هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی» که به چاپ دوم نیز رسیده، از دیگر آثار این استاد است. تفضلی کتاب دیگری با عنوان «سرچشمه‌های معماری اسلامی ایران» نیز نوشته و هم‌اکنون قصد چاپ آن را دارد.

این پژوهشگر تاریخ معماری در نشستی که در دفتر تحریریه خبرگزاری ایکنا خراسان رضوی برگزار شد، به تشریح سیر تحول معماری مساجد در ایران پرداخت و ابتدا با تبیین معنای واژه مسجد، بیان کرد: درباره واژه مسجد دو نظر وجود دارد؛ برخی می‌گویند واژه مسجد از «مزگت» واژه‌ای ایرانی به معنای عبادتگاه گرفته شده و پس از ورود به زبان عربی به‌ صورت مزجت، سپس مزجد و مسجد درآمده است و عده‌ای نیز معتقدند که مسجد از «سَجَدَ» گرفته شده و به معنای محل سجده است.

 

سفر پیامبر(ص) به شام و دیدن کلیسا و صومعه، دلیل مستطیلی‌شکل‌بودن زمین مسجد

وی با بیان این مطلب که عبادتگاه مخصوص دین اسلام نبوده است، ادامه داد: پیامبر(ص) پس از مهاجرت به مدینه و ابلاغ قانون اساسی، محلی را برای زندگی خودشان انتخاب کردند و مسجد را در کنار آن بنا کردند؛ مسجد پس از کارکردهای عبادی و قرآنی، جنبه حکومتی نیز پیدا کرد و نقطه آغازی برای تلفیق دین و سیاست شد؛ از آنجاکه پیامبر(ص) در سفرهایشان به شام، کلیسا و صومعه‌ها را دیده بودند که بیشتر مستطیل شکل بودند، زمین مسجد را نیز به‌ صورت مستطیل شکل در نظر گرفتند که البته به لحاظ مهندسی ساختمان نیز، مستطیل بهترین نقشه است.

این پژوهشگر تاریخ معماری با بیان اینکه مسجد در ابتدا محلی برای اقامه مناسک عبادی و سپس قرائت قرآن و پاسخگویی به مسائل قرآنی بوده است، در رابطه با سایر کارکردهای مسجد، اظهار کرد: مسجد کارکردهای دیگری از جمله اجتماع مسلمانان، برگزاری شورای مسلمانان و شورای جنگ، اسکان مهاجران در محلی به نام «صفه» که ما به آن ایوان می‌گوییم، مداوای مجروحان جنگی و برگزاری مراسم شادی و ازدواج؛ بنابراین مسجد در صدر اسلام کاربردهای مختلفی در جامعه داشته است.

برگزاری اولین نماز جماعت و جمعه در «قبا»

وی همچنین افزود: البته اولین نماز جماعت در مسیر مهاجرت پیامبر(ص) و مسلمانان به یثرب در محلی به نام «قبا» و همین‌طور اولین نماز جمعه مسلمانان در منطقه‌ای بین «قبا» و «یثرب» که محل زندگی طایفه بنی نجار بود برگزار شد.

 

سیر تحول معماری مساجد در ایران

تفضلی به تشریح سیر تحول معماری مساجد در ایران پرداخت و با بیان اینکه مساجد در ایران ابتدا به‌ صورت یک ایوانی و سپس به‌ صورت چهارطاقی بنا می‌شده است، ادامه داد: سبک چهار طاقی به‌ صورت یک چهارضلعی است که سه طرف آن باز می‌گذاشتند و یک‌ طرف را که سمت قبله بود مسدود می‌کردند.

وی با اشاره به دوره‌های سوم و چهارم معماری مساجد، افزود: پس از مرحله چهار طاقی، معماری مساجد در سومین مرحله معماری به‌ صورت تلفیقی از سبک یک‌ ایوانی و چهار طاقی ساخته می‌شد؛ مساجد در دوره‌های بعدی نیز به‌ صورت دو ایوانی بنا می‌شده است که در این سبک یک ایوان رو به‌ قبله و دیگری رو به روی آن ساخته می‌شد.

 

خراسان؛ مرکز سبک معماری مساجد دو ایوانی

تفضلی با بیان اینکه خراسان مرکز سبک معماری مساجد دو ایوانی است، اضافه کرد: اکنون مساجدی در شهرستان‌های تربت حیدریه روستای زوزن، نیشابور، سبزوار، گناباد، بجستان، منطقه فریود استان سمنان و بهترین مسجد در این سبک در گناباد وجود دارد.

این استاد پیشکسوت دانشگاه با اشاره به آخرین سبک معماری یعنی «چهارایوانی» و علت شکل‌گیری این سبک، اظهار کرد: آخرین و چهارمین سبک معماری مساجد در ایران سبک چهار ایوانی است؛ این طرح ابتدا توسط خواجه نظام‌الملک طوسی برای مدارس نظامیه مورد استفاده قرار گرفت.

وی در همین موضوع اضافه کرد: از آنجاکه زمان خواجه نظام‌الملک دوران حکومت اهل سنت بود، او برای اینکه چهار گروه حنبلی، مالکی، حنفی و شافعی که از فرقه‌های اهل سنت هستند در برگزاری حلقه درس با یکدیگر اختلاف پیدا نکنند، چهار ایوان ساخت تا اعضای هر فرقه حلقه درس مخصوص به خود را در یک ایوان مدرسه داشته باشند.

 

 

علت شکل‌گیری منبر

تفضلی در بخش دیگری از سخنانش به توضیح روند شکل‌گیری منبر در مسجد پرداخت و بیان کرد: پیامبر(ص) در زمان سخن گفتن برای مردم به تنه‌ای که از درختی باقی مانده بود یا جاسازی شده بود تکیه می‌دادند؛ بعدها یکی از انصار که کرسی سه پله‌ای کشیشان را در شام دیده بود، منبری سه پله‌ای برای پیامبر(ص) ساخت که هم‌اکنون زیر منبر فعلی مسجد پیامبر(ص) قرار دارد.

 

وی درباره علت به وجود آمدن مناره نیز، اظهار کرد: مساجد ابتدا مناره نداشتند چون پیامبر(ص) نمی‌خواستند مسیحیان و یهودیان به ایشان خرده بگیرند که مناره را از آن‌ها گرفته‌اند اما وقتی به بلال دستور می‌دهند اذان بگوید، عده‌ای به علت اینکه صدای اذان به آن‌ها نمی‌رسید و دیر به نماز می‌رسیدند، پیشنهاد شد که بلال روی پشت‌بام یکی از خانه‌های مجاور مسجد اذان بگوید؛ بعدها مسلمانان در بلاد مفتوحه، برج یا مناره جدایی برای اذان‌گفتن در نزدیکی مساجد ساختند.

 

گود کردن دیوار یا نشانه‌گذاری و ایجاد محراب در مسجد

وی با اشاره به بنای محراب در مساجد، بیان کرد: در ابتدا برای مشخص‌ کردن جهت قبله، قسمتی در دیوار را گود می‌کردند یا نشانه می‌گذاشتند که بعدها به صورت محراب درآمد.

مناره ریشه ایرانی دارد

استاد پیشکسوت تاریخ معماری درباره پیشینه بنای مناره و اینکه چنین بنایی ریشه ایرانی دارد، تصریح کرد: در ایران برای اینکه مسافران راه را گم نکنند و بتوانند پیش از رسیدن به سکونت‌گاه بین‌راهی، تعیین مسافت کنند و خود را به مسجد که محل اقامت بود برسانند، مناره‌هایی بنا می‌شدند که در قسمت بالایی آن‌ها فانوسی برای راهنمایی مسافران نصب شده بود.

وی همچنین اضافه کرد: در ایران ابتدا مناره‌ها به دلیل اینکه برخی آن را مخالف سنت زمان پیامبر(ص) می‌دانستند و می‌گفتند این مناره‌ها از آتشکده‌های ساسانی گرفته شده، جدا از ساختمان مساجد ساخته می‌شد و بعدها در زمان آل بویه به مسجد متصل شد.

تفضلی در بیان تفاوت بین مناره و گلدسته، افزود: مناره و گلدسته شبیه هم هستند و هر دو در زمان حاضر به‌ عنوان مأذنه «محل پخش اذان» استفاده می‌شوند اما تفاوتشان در این است که مناره ریشه در کف زمین مسجد دارد و گلدسته از بالای بام مسجد بنا می‌شود.