وبلاگ معمار شهر

اقتصادگردان- علی بیت‌اللهی رییس بخش زلزله و رانش زمین و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در نامه سرگشاده‌یی به وزیر نیرو در خصوص مشکلات و معضلات غیرقابل جبران فرونشست زمین هشدار داد.

در این نامه با بیان اینکه مشکل آب یک ابرچالش ملی است، پدیده «مرگ آبخوان و دشت» تشریح و تصریح شده که این پدیده فاجعه‌یی برگشت‌ناپذیر به شمار می‌رود که در اغلب دشت‌های ایران زمین در حال تکوین است. 

بیت‌اللهی در نامه خود تصریح کرده است: دو نهاد دولتی از دیرباز و به نحو بارزی در پدیداری و تشدید پدیده فرونشست زمین در ایران مقصر هستند، ۱- وزارت نیرو و ۲- وزارت جهاد کشاورزی. وزارت نیرو به‌دلیل عدم مدیریت صحیح استحصال و کنترل مصرف منابع آب زیرزمینی، وزارت جهاد کشاورزی به دلیل عدم کنترل کاشت محصولات پرمصرف آب و عدم اجباری کردن شیوه‌های مدرن آبیاری حداقل در اراضی مستعد فرونشست.  در بخش دیگری از این نامه آمده است:

باید ذکر کنیم فرونشست زمین در ایران سابقه بیش از چهل ساله دارد و پروسه مدیریتی ناکارآمد طی این دوران عامل اصلی بروز آثار ویرانگر آن در کشور شده است.  در این نامه تصریح شده است: اینکه به مسوولان لوله‌های نفت در جنوب تهران طی چندین و چند جلسه از آثار مخرب فرونشست زمین بر لوله‌های نفت و بنزین و... توضیح و هشدار داده می‌شود و متاسفانه هیچ اقدامی صورت نمی‌گیرد، بیشتر از رویکرد اقدامات مقابله‌یی تا اقدامات پیشگیرانه غالب موجود در نزد مدیران گواهی می‌دهد.

بیت‌اللهی در این نامه یادآور شده است: نخستین دشتی که آثار فرونشست زمین بر اثر افت سطح آب زیرزمینی در آن گزارش شده است، دشت رفسنجان بود، در ادامه و در سال‌های اخیر فرونشست زمین همراه با افت سطح آب‌های زیرزمینی در اکثر آبخوان‌های کشور گزارش شده است.

بر اساس مجموعه بررسی‌های صورت گرفته دشت‌های اردبیل، ماهان تبریز، کرمان، فارس، زرند، مشهد، قزوین، جنوب و جنوب غرب تهران، ورامین و سایر دشت‌های کشور متحمل فرونشست‌های به مراتب بالاتر از استانداردهای جهانی و فنی‌اند.  این نامه افزوده است: بر اساس بررسی‌های صورت گرفته مهم‌ترین عامل فرونشست زمین در دشت‌های ایران استحصال بی‌رویه آب زیرزمینی و افت شدید سطح آب زیرزمینی در این مناطق است. عدم مدیریت صحیح آن باعث تشدید این پدیده و باعث بروز خسارات جبران‌ناپذیری به مناطق می‌شود.

برداشت بی‌رویه ‌۴۰ تا ۵۰سال گذشته از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور به بیش از ۱ تا ۳متر در سال برسد. از ۶۰۹دشت کشور تا سال ۱۳۹۴ در ۳۰۹دشت، بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی بیش از پتانسیل تجدیدپذیر بوده و این امر موجب افت سطح آب زیرزمینـی در آن دشت شده و به‌طور طبیعی با توجه به بارندگی کنونی امکان بازگشت به سطح ایستابی گذشته وجود ندارد. 

  در ضمن بقیه ۳۰۰دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه بوده یا دارای آب‌های شور و فاقد کیفیت مناسب است. استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی علاوه بر افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها بحران دیگری را نیز به صورت کانون‌های گرد و غبار پدید آورده است.  در بخش دیگری از این نامه آمده است: بر اساس اطلاعات رقومی موجود و در دسترس، طول خط راه‌آهن قرار گرفته در زون فرونشست جنوب تهران حدود ۱۲۰کیلومتر است. همچنین بر همین اساس ۲۵ کیلومتر از خطوط مترو در همین زون واقع‌اند.  اتوبان‌های بین شهری نیز در محدوده تهران و اطراف آن در محدوده فرونشست گستردگی طویلی دارند که جمع طول آنها حدود

۲۰۰ کیلومتر است.

راه‌ها و معابر شهری و بین شهری اصلی و فرعی نیز جمعا طولی در حدود ۲۳۰۰کیلومتر را در محدوده فرونشست دارند.  حدود ۲۱دهنه پل فقط در اطراف تهران در منطقه فرونشست قرار گرفته است که به عنوان نقاط مهم ارتباطی مسیرها به هم تلقی می‌شود. برخی از این پل‌ها در منطقه فرونشست دچار ترک و شکاف بر اثر فرونشست شده‌اند.

۲ انبار مواد نفتی و سوختی و حدود ۴۴جایگاه پمپ بنزین و ۱۵جایگاه پمپ گاز در زون فرونشست واقع شده‌اند.  در زون فرونشست حدود ۷ ایستگاه گاز قرار دارد. طول لوله نفت بر اساس داده‌های موجود ۳۰کیلومتر، خطوط فشار قوی بیش از ۷۰کیلومتر و خطوط اصلی گاز دارای طولی بیش از ۲۰۰ کیلومتر هستند.  در پهنه فرونشست تعیین شده بر اساس مطالعات تصویربرداری راداری، ۵ منطقه شهری تهران، ۸ شهر،

۹۹ آبادی واقع شده‌اند. جمعیت شهری تهران که روی زون فرونشست و حواشی آن زندگی می‌کنند، یک‌‌میلیون و ۲۶۴هزار و ۳۸۲نفر و جمعیت غیرشهری تهران آن ۵۲۸هزار و ۸۸۲نفر است. بدین‌ ترتیب جمعیت کل بر اساس اطــلاعات مرکز آمار که در زون فرونشـست ساکن هستند، حدود یک‌میلیون و ۷۹۳ هزار و ۲۶۴ نفر خواهد بود.

بر اساس آمار و اطلاعات موجود، تعداد ساختمان‌های شهر تهران که در زون فرونشست واقع‌اند، ۲۵۱هزار و ۴۸۰ دستگاه است. مراکز آموزشی شهر تهران نیز ۲۸۸ و تعداد بیمارستان و مراکز بهداشتی شهر تهران که در محدوده فرونشست واقع شده‌اند، ۵۷عدد است. در محدوده فرونشست کارگاه‌های تولید یا حاوی مواد خطرزا حدود ۶۶ کارگاه است.  قرارگیری فرودگاه مهرآباد در حاشیه اراضی و زون فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین عوامل ریسک فرونشست را در این محدوده به وجود آورده است. قرارگیری فرودگاه در حاشیه زون فرونشست امکان پدیداری ترک‌ها و شکاف‌های سطح زمین را در این محدوده فراهم می‌کند. 

بیت‌اللهی همچنین نوشته است: نکته مهم دیگر واقع شدن تعدادی از گسل‌های لرزه‌زای منطقه در زون فرونشست است. طول گسل‌های موجود در محدوده فرونشست حدود ۱۶۵کیلومتر برآورد شده و قسمت عمده‌یی از بافت فرسوده شهر تهران در زون فرونشست قرار گرفته است. 

رییس بخش رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پایان‌نامه خود دو پیشنهاد ارائه کرده است: 1- وزارت نیرو موظف شود، بدون ملاحظات و تعارفات و به عنوان یک اقدام بسیار اولویت‌دار در محدوده جنوب تهران و اراضی دشت ورامین تا مناطق جنوبی آن که متصل به اراضی بایر می‌شود، وجود چاه‌های مجاز و غیرمجاز به‌طور دقیق شناسایی و آماربرداری کرده و چاه‌های غیرمجاز را در سریع‌ترین زمان ممکن مسدود و پروانه بهره‌برداری چاه‌های غیرمجاز مورد بازنگری قرار داده و دبی مجاز بهره‌برداری آنها را کاهش دهد.

2- وزارت کشاورزی موظف شود، در کوتاه‌ترین زمان ممکن، شیوه آبیاری غرقابی را در اراضی جنوب تهران تا جنوب ورامین و پیشوا و اراضی جنوبی جاده قم ـ گرمسار پس از تغییر شیوه آبیاری و فراهم کردن تسهیلات لازم به بهره‌برداران جهت جایگزین کردن سیستم‌های نوین آبیاری با روش‌های سنتی ممنوع اعلام کند. کاشت محصولات پرمصرف را قدغن و از فعالیت مجموعه‌های کشاورزی که مصرف آب بیشتری را لازم دارند جلوگیری به عمل آورد.