بررسی‌های تاریخی، مرمت‌ها و نویافته‌های مسجد جامع ارومیه
کارشناسان و پیشکسوتان عرصه معماری و مرمت در مراسم بزرگداشت مرحوم سید باقر آیت الله زاده شیرازی بنیان گذار مرمت علمی بناها، آثار و محوطه های تاریخی در ایران ،به بررسی های تاریخی ، مرمت ها و نویافته های مسجد جامع ارومیه پرداختند.
به‌گزارش میراث‌آریا به‌نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، خسرو فرّی دانشجوی دکتری مرمت معماری و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه در این مراسم با بیان گوشه ای از مقاله اش با عنوان «نظری بر سیر تحول معماری مسجد جامع ارومیه» گفت: «مسجد جامع ارومیه قدیمی ترین اثر معماری دوره اسلامی ارومیه است و کهن ترین اشاره به مسجد جامع و بازار تاریخی ارومیه حکایت از قدمت یک هزار ساله آن دارد.»
او افزود: «بر اساس گزارش‌های مختصر این مسجد بر شالوده آتشکده ای از دوره ساسانی بنیان گشته که تاریخ دقیق ساخت بنای اولیه مسجد مشخص نیست.»
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: «بارجوع به اسناد تاریخی مبنی بر وجود مسجد جامع قبل از دوره سلجوقی و تصاویری از خاکبرداری در حین تعمیرات و شواهد موجود در کالبد مسجد جامع و جزئیات عکس هوایی ارومیه در سال 1335 ومهمتر از همه سیر منطقی تحول تاریخی مساجد در ایران باید بپذیریم که مسجد جامع ارومیه در قرون اولیه اسلام و پیش از سلجوقیان ساخته شده و شبستان چهلستون مسجد جامع هسته اولیه مسجد است.»
او با بیان اینکه این بخش برخلاف گفته بسیاری از پژوهشگران که شبستان چهل ستون مسجد را جزو الحاقات بعدی به فضای گنبدخانه دانسته اند را مورد تردید قرار می دهد گفت: «اگر بپذیریم که سیر منطقی تحول معماری مسجد از مساجد شبستانی به سوی مساجد گنبددار و سپس مساجد تک ایوانی و چهار ایوانی تکامل یافته بنابراین این سیر دگرگونی و تکامل در معماری مسجد جامع ارومیه نیز صادق است.»
او تصریح کرد: «به نحوی که ابتدا مسجد شبستانی شکل گرفته سپس گنبدخانه بدان افزوده شده است.»
مداخلات گسترده در مسجد جامع
مظفر عباس زاده سرپرست میراث جهانی تخت سلیمان و استادیار گروه مرمت بناهای تاریخی دانشگاه ارومیه دیگر سخنران این نشست به بیان مختصری از اقدامات حفاظتی در مسجد جامع ارومیه پرداخت.
او با بیان مهمترین اقدامات مرمتی در مجموعه مسجد جامع در حوزه معماری پرداخت و آواربرداری و سبک سازی بام ، عایق کاری و کف سازی، اجرای کانال نم زدایی، مرمت حجرات، تعویض آجرهای فرسوده ، تقویت و پی بندی ستونها و دیوار ها و... را از این اقدامات اعلام کرد.
او افزود: «مرمت محراب، مرمت کاشی های آزاره، لایه برداری ،تمیز کردن و تثبیت محراب گچ بری، مرمت قسمت های آسیب دیده رسمی بندی های آجری، مرمت نقوش و خطوط گچبری و کاشی های درگاه و ... نیز اقدامات مرمتی است که در مجموعه مسجد جامع با موضوع تزئینات است.»
این کارشناس حذف بخشی از ساختار ساختمان، ساخت ساختمان مدرسه علوم دینی، حذف پنجره های داخلی و اجرای دیوار سنگی و آجری، تخریب حجرات و ساخت ساختمان شبستان، سرویس های بهداشتی و وضوخانه و ... را از مهمترین مداخلات صورت گرفته در مجموعه مسجد جامع عنوان کرد.
او با اشاره به آخرین اقدامات در راستای حفاظت از مجموعه گفت: «مطالعه، آسیب شناسی، طرح و مرمت و احیای مجموعه در دو فاز شامل آسیب شناسی و مستند نگاری عوارض، طراحی مرمتی جداره های داخلی شبستان چهل ستون و گنبد خانه، طراحی تأسیسات الکتریکی و مکانیکی و مطالعه و شناخت تاریخی مجموعه بر اساس اسناد و مدارک موجود طراحی مجموعه به شکل اولیه انجام گرفته است.»
عباس زاده هدف از این اقدامات را حفاظت از وضع موجود ساختار تاریخی به عنوان قدیمی ترین مسجد استان و اعطای کاربری اصلی در راستای اعاده وضعیت مطلوب گذشته اعلام کرد.
کار پژوهشی شایسته ای بر روی مسجد جامع ارومیه صورت نگرفته است
ابراهیم حیدری پیشکسوت میراث فرهنگی و عضو ایکوموس ایران نیز در این مراسم با اشاره به سابقه تاریخی شهر ارومیه که سالها پیش شواهدی از هزاره سوم پیش از میلاد در پیرامون مسجد جامع آن یافت شده است گفت: «متأسفانه کار پژوهشی شایسته بر روی این اثر که یکی از دو بنای معتبر دوران اولیه اسلامی در شهرستان ارومیه به شمار می آید صورت نگرفته است.»
او افزود: «مسجد جامع ارومیه به دلیل قرار گرفتن در بافت تاریخی و هسته تجاری مرکز شهر از مهمترین بناهای تاریخی و مذهبی این شهر به شمار می آید.»
حیدری تصریح کرد: «در کتاب های تاریخی آمده که شهر ارومیه دارای آتشکده های بسیاری بوده و مسجد جامع ارومیه بر روی یک چهار طاقی دوره ساسانی ساخته شده است.»
او گفت: «با بررسی های باستان شناسی طی سالهای گذشته آثاری از دوران اسلامی و ساسانی در این مکان کشف شد.»
او در ادامه با اشاره به کارهای حفاظتی صورت گرفته در چهلستون، شبستان، فضای داخلی مسجد و... گفت: «مسجد جامع ارومیه صاحب قدیمی ترین محراب گچبری دوره ایلخانی و نشانه احیای هنر گچبری در ایران است که در دوره های مختلف با رنگ کاری های غیر کارشناسی ظرافت هایش از بین رفته بود.»
این عضو ایکوموس تصریح کرد: «در سه فصل کاری محراب مسجد، کتیبه های کوفی دور ساقه گنبد و کتیبه های نصب پاکسازی و استحکام بخشی شد.»
گذشت 40سال از اولین مرمت
دیگر سخنران این نشست محمد حسن محبعلی پیشکسوت معماری و مرمت با انتقاد از ساخت مدرسه علوم دینی در محوطه این اثر یک هزار ساله و با اشاره به آغاز مرمت مسجد جامع ارومیه گفت: «مسجد جامع ارومیه یکی از بناهای مهم تاریخی این شهر است.»
او با اشاره به کارهای مرمتی مسجد جامع ارومیه که بین سالهای 1354تا 1356 صورت گرفته است افزود: «سال 54 که مدیر دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی استان آذربایجان غربی بودم با کمک و همفکری جمعی از همکاران بررسی های مسجد جامع ارومیه را به منظور حفاظت، و مطالعات باستان شناسی را برای مقاوم سازی آغاز کردیم.»
او با اشاره به اقدامات حفاظتی و مرمتی صورت گرفته بر روی این بنا اظهار کرد: «در طول سالها ستون های شبستان مسجد که روی آثار پیشین ساخته شده بود رانش پیدا کرده بود و طاق ها نیز دفرمه شده بود با همکاری گروه سعی شد بدون جداسازی قسمت ها با کلاف کشی آهنی تمامی ساختار دست نخورده باقی بماند و مرمت حفاظت شود.»
محبعلی در پایان تصریح کرد: «کار مقاوم سازی در این بنا به قدری کارشناسانه انجام گرفته است که از بعد از 40سال طی بازدید مشاهده کردم که هیچ تغییری در آن ایجاد نشده است.»
آرزوی یک نویسنده پیشکسوت
یعقوب دانش دوست نویسنده کتاب «طبس شهری که بود » نیز که از کتاب او دراین مراسم رونمایی شد آرزو کرد وضعیت چاپ در ایران با روند دیگری شکل بگیرد تا این همه سال چاپ یک کتاب طول نکشد.
او گفت: «با وجود تمامی مشکلات برای نوشتن این کتاب هیچ وقت نا امید نشدم و همواره فکر می کردم بالاخره یک نفر باید این کار را بکند.»
دانش دوست در پایان ابراز امیدواری کرد طبق وعده های صورت گرفته سه جلد کتاب «طبس شهری که بود » مجددا بطور همزمان به چاپ برسد.
سید باقر آیت الله زاده شیرازی (۱ شهریور ۱۳۱۵–۲۸ مرداد ۱۳۸۶) بنیان گذار مرمت علمی بناها، آثار و محوطه های تاریخی در ایران است. او در طول حیات پرخیر و برکت خود، طرح و اجرای احیاء و مرمت صدها بنا و محوطه تاریخی در کشور را به عهده داشت و نقش موثری در مطالعات تاریخ معماری ایران، اشاعه دانش مرمت در کشور و تربیت نیروی انسانی متخصص در این زمینه ایفا کرد.
موضوع پایان نامه معماری