شهرهای ایران به جهت وجود عناصری متمایز در بافت شهری دارای هویت یگانهای هستند که تلفیقی از معماری و شهرسازی ایرانی و اسلامی است.
این شهرها اگرچه در دوران مدرن و با هجوم سبک زندگی غربی و نهادهای غربی تا حدودی چهرهای دگرگونشده بهخود گرفتند ولی شماری از عناصر به جهت دیرپایی و هویت تاریخی از یک سو و کارویژهای که ایفا میکردند از سوی دیگر، در برابر مدرنیته بهآسانی عقبنشینی نکردند.یکی از مهمترین عناصر شهری در ایران که اساسا شهر بر گرد آن بنا میشد «ارگ» بود. ارگ، به بنا یا مجموعهای از بناها اطلاق میشد که حاکم یا شاه در آنجا سکونت داشت و از آن منطقه، شهر ـ یا در صورت پایتختی، کشورـ را اداره میکرد. اگر بازار را قلب اقتصادی شهرهای ایرانی بدانیم، ارگ را باید مغز متفکر سیاسی آنها لقب داد. این محدوده پایگاهی بود که از آنجا ایدههای ملکداری به دیگر نقاط کشور انتقال مییافت. ارگ را شاید بتوان نخستین بنایی دانست که در شهر دایر میشد و از سوی دیگر هنگام هجوم بیگانگان به داخل شهر آخرین مکانی بود که تصرف میشد و سقوط آن به معنای سقوط شهر بود.
- تهران بدون ارگ
ساخت ارگ در تهران نسبت به دیگر شهرهای آباد ایران بسیار متأخرتر بود. ساکنان ده تهران از ترس هجوم دشمنان و بعدها به دلیل غارت کاروانیان ری، خانههای خود را به صورت زیرزمینی میساختند تا دسترسی دشمن به آن دشوار شود. چنین جمعیتی چندان تابع نظم خاصی ـ آنگونه که در شهرها جستوجو میکنیم ـ نبودند و زندگی آنها از مرکزیت اداری و سیاسی برخوردار نبود. عجیب آنکه یورش خانمانسوز مغول، خانههای تهرانیها را آباد و این شهر را جایگزین ری کرد. از این زمان است که سیاحان ،زبان به تمجید از باغات آباد تهران میگشایند.
با وجود این هنوز نمیتوان از عناصر شهری در آن سراغ گرفت. چنانکه کلاویخو مینویسد: «شهر تهران محلی است بسیار پهناور و بر گرد آن دیواری نیست». در دوران تیموریان شماری از منابع از وجود محلههای متعدد در تهران خبر میدهند اما به سبب کثرت آنها در مقایسه با جمعیت، به نظر میرسد منظور از محله، خانوادههای ساکن در هر منطقه باشد. ظاهرا در این دوره نیز شهر هنوز از آن درجه اهمیت برخوردار نبوده است که از طرف حکومت مرکزی حاکمی برای آن گمارده شود.
بهقدرترسیدن حکومت شیعهمذهب صفوی در ایران و انتخاب قزوین به پایتختی (در فاصلهای نزدیک به تهران) سبب شد که تهران از یک سو بهعنوان شهری مذهبی (به دلیل قرارگرفتن در جوار امامزادهحمزه) و از سوی دیگر به دلیل موقعیت استراتژیکی که نسبت به پایتخت داشت، مورد توجه شاهتهماسب قرار گیرد. در اثر این توجه، شهر صاحب بارویی با 114برج و 4دروازه شد. حصارکشی تهران برای نخستینبار سیمای آن را به حالت شهری ارتقا داد و از این زمان، شماری از بناها در آن ساخته شد. از جمله در دوره شاهعباس که وی برای نخستینبار حاکمی بر تهران گمارد، لزوم ساخت بناهای حکومتی در شهر احساس شد.
